برای برون‌رفت از بحران آب، گذار به زیست‌جهانی پایدار و اتخاذ الگوهای نوین حکمرانی آب، ضرورتی گریزناپذیر است. کاهش مصرف غیرضروری، نصب تجهیزات کاهنده مصرف، بازچرخانی آب خاکستری و استفاده از آب‌های بازیافتی ازجمله اقداماتی است که می‌تواند در بهینه‌سازی مصرف آب تأثیر بسزایی داشته باشد.
روزنامه هم میهن در مطلبی نوشت: اگر فردا صبح از خواب بیدار شوید و ببینید که هیچ آبی در لوله‌های خانه جاری نیست، چه می‌کنید؟ شاید این تصویر برای بسیاری از تهرانی‌ها هنوز دور از ذهن باشد، اما بحران آب در این کلان‌شهر چنان جدی شده که چنین سناریویی دیگر یک فرضیه دور از واقعیت نیست.
چندوقت پیش، به مناسبت سال تحویل، به دیار دوران کودکی و نوجوانی‌ام رفتم. یکی از جاهایی که در نوجوانی برای شنا یا شکار ماهی به آن می‌رفتیم، سد لار بود؛ سدی که تقریباً همیشه پرآب بود. اما امسال، بعد از چندین سال دوری، با صحنه‌ای عجیب و ناراحت‌کننده روبه‌رو شدم، میزان آب سد لار به‌طرز چشمگیری پایین آمده بود. دیگر نه ماهی در آن دیده می‌شد، نه آبی برای شنا کردن وجود داشت.
سال‌هاست که تهران با یکی از شدیدترین تنش‌های زیست‌محیطی خود دست‌وپنجه نرم می‌کند، اما امسال وضعیت به‌مراتب وحشتناک‌تر شده است. آمارها وضعیت هشداردهنده‌ای را نشان می‌دهند؛ سدهای اصلی تهران مانند لار با تنها یک‌درصد، امیرکبیر با هفت‌درصد و لتیان با ۱۲درصد ظرفیت، در مرز خشکی کاملند. کاهش ۴۶درصدی بارندگی نسبت به میانگین بلندمدت، برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی (که اکنون ۷۰درصد آب شرب را تأمین می‌کنند) و فرونشست زمین تا ۳۰ سانتی‌متر در سال در برخی مناطق، تصویری تاریک از آینده آب تهران ترسیم می‌کند.
مصرف بی‌رویه، تغییرات اقلیمی، کاهش چشمگیر بارندگی و برداشت نامتوازن از منابع آبی، شرایطی را رقم زده‌اند که حتی منابع تجدیدپذیر هم دیگر پاسخگوی نیاز این شهر عظیم نیستند. براساس داده‌های رسمی، میزان بارندگی در تهران نسبت به دهه‌های گذشته کاهش محسوسی داشته و منابع آبی تجدیدپذیر، دیگر توان تأمین نیازهای کلان‌شهری با این حجم از مصرف را ندارند. این درحالی‌است که افت سطح آب‌های زیرزمینی و وابستگی بیش‌ازحد به منابع محدود سدها، تهران را در معرض کم‌آبی ساختاری قرار داده است.
گزارش‌های منتشرشده حاکی از آن است که سالانه میلیاردها مترمکعب کسری آب در تهران وجود دارد که در صورت ادامه این وضعیت، تبعات اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی عمیقی را به دنبال خواهد داشت. یکی از مهم‌ترین چالش‌های تهران در مواجهه با بحران آب، ناترازی در مصرف و بهره‌برداری نامتوازن از منابع آبی است. مصرف سرانه آب در تهران از استانداردهای جهانی فاصله‌ای چشمگیر دارد و الگوی کنونی بهره‌برداری، منجر به تشدید بحران شده است.
افزون بر این، توسعه نامتوازن شهری و رشد جمعیت، فشار مضاعفی را بر منابع آبی وارد کرده است. مهاجرت بی‌رویه به تهران، تغییر کاربری‌های گسترده و گسترش بی‌ضابطه سکونتگاه‌های غیررسمی نیز از دیگر عوامل مؤثر در افزایش مصرف آب هستند.
علاوه بر اینکه بحران آب در تهران به مرز هشدار رسیده، باید پرسید: آیا همان آبی که هنوز در خانه‌ها جاری است، به‌اندازه کافی سالم و ایمن است؟ چالش‌های کیفی منابع آبی، هم‌پای کمبود آن، به یکی از معضلات اساسی پایتخت تبدیل شده‌اند. بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی نه‌تنها ذخایر آب را تهی کرده، بلکه باعث افزایش آلاینده‌هایی همچون نیترات در آب شرب شده که سلامت عمومی را تهدید می‌کند.
برخی مناطق شهر، دیگر نه با کمبود، بلکه با تغییر ترکیبات شیمیایی و افزایش سختی آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ مسئله‌ای که در بلندمدت می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای سیستم‌های بهداشتی و زیست‌محیطی داشته باشد. از سوی دیگر، فقدان به‌روزرسانی در سامانه‌های تصفیه و توزیع آب، تهران را در برابر مخاطرات زیست‌محیطی آسیب‌پذیرتر از همیشه کرده است.
برای برون‌رفت از بحران آب، گذار به زیست‌جهانی پایدار و اتخاذ الگوهای نوین حکمرانی آب، ضرورتی گریزناپذیر است. کاهش مصرف غیرضروری، نصب تجهیزات کاهنده مصرف، بازچرخانی آب خاکستری و استفاده از آب‌های بازیافتی ازجمله اقداماتی است که می‌تواند در بهینه‌سازی مصرف آب تأثیر بسزایی داشته باشد. در بُعد کلان، سیاست‌گذاران شهری باید به سوی مدیریت پایدار منابع آبی گام بردارند. توسعه سامانه‌های هوشمند مدیریت آب، اصلاح زیرساخت‌های آبرسانی، کاهش هدررفت در شبکه توزیع و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین تصفیه، راهکارهایی مؤثر در این راستا هستند.
اگر بحران آب در تهران مانند کیپ‌تاون به یک نقطه بحرانی برسد، آیا راه‌حل‌هایی همچون آنچه در سایر نقاط جهان به کار گرفته شده، می‌تواند به کمک ما بیاید؟ تجارب جهانی ازجمله در کیپ‌تاون، سنگاپور و شهرهای اروپایی مانند برلین و کپنهاگ نشان می‌دهند که بحران آب می‌تواند فرصتی برای ایجاد تغییرات اساسی در سیاست‌ها و فناوری‌ها باشد. در کیپ‌تاون، با اعمال سیاست‌های سختگیرانه مصرف آب و توسعه فناوری‌های تصفیه و فرهنگ‌سازی جدی در زمینه مصرف آب، این شهر توانست از فروپاشی سیستم آبی خود جلوگیری کند. سنگاپور نیز با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته بازیافت و شیرین‌سازی آب دریا، وابستگی خود به منابع‌طبیعی را کاهش داده است.
بحران آب در تهران نه‌تنها چالشی محیط‌زیستی، بلکه معضلی اجتماعی و اقتصادی است که آینده این کلان‌شهر را تهدید می‌کند. گذار از این وضعیت نیازمند اتخاذ سیاست‌های کلان مبتنی بر مدیریت نوین شهری، اصلاح الگوی مصرف شهروندان و بهره‌گیری از تجارب جهانی موفق است.
نویسنده: محمد محمدی پژوهشگر مطالعات شهری
