تمرکز کشور‌های عربی خلیج فارس بر جنگ غزه در سایه بحران اوکراین

فرارو– امیل آودالیانی، پژوهشگر ارشد موسسه دولت‌های خلیج فارس در واشینگتن

به گزارش فرارو به نقل از موسسه دولت‌های خلیج فارس در واشینگتن، جنگ اوکراین شکاف میان غرب و شرق را به طور قابل توجهی عمیق‌تر کرده است. در این میان، «جنوب جهانی»، به مجموعه‌ای از کشور‌های متنوع و بازیگران مستقل همچون هند و اندونزی تبدیل شده است که هر یک با انگیزه‌ها و رویکرد‌های متفاوتی به مسائل جهانی و به‌ویژه به غرب نگاه می‌کنند. بسیاری از کشور‌های جنوب جهانی، گسترش ناتو را عامل اصلی وقوع جنگ اوکراین می‌دانند. در این میان، برخی از این کشور‌ها به جای محکوم کردن جنگ، آن را فرصتی برای تقویت جایگاه و نفوذ جهانی خود در نظر گرفته اند.

کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، با دقت و احتیاط در میان خطوط پرتنش این بحران حرکت کرده‌اند. واکنش شش کشور عضو این شورا در برابر بحران اوکراین یکسان نبوده است. عربستان سعودی و امارات متحده عربی همواره سعی کرده‌اند روابط موازنه‌ای با هر دو طرف درگیری حفظ کنند، در حالی که کویت و قطر به‌طور صریح اقدامات روسیه را محکوم کرده‌اند. با این حال، هیچ‌یک از این کشور‌ها به تحریم‌های غرب علیه روسیه که پس از حمله اعمال شد، نپیوسته‌اند. شواهد اخیر نشان می‌دهد که امارات و عربستان سعودی به‌طور فزاینده‌ای برای ایفای نقشی پررنگ‌تر در میانجی‌گری و تلاش برای پایان دادن به جنگ آماده می‌شوند.

عربستان و امارات: هم‌پیمانان اقتصادی روسیه در برابر غرب و نقش آنها در بحران اوکراین

کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس روابط اقتصادی نزدیکی با روسیه برقرار کرده‌اند که این امر می‌تواند عاملی برای عدم حمایت کامل آنها از اوکراین باشد. به‌عنوان نمونه، ارزش تجارت دوجانبه مواد غذایی میان روسیه و کشور‌های عضو این شورا در سال ۲۰۲۳ از ۱.۶ میلیارد دلار فراتر رفته است. همچنین، حجم تجارت میان روسیه و امارات متحده عربی از ۵.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱۱.۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته و تجارت میان روسیه و عربستان سعودی نیز در همین دوره از ۲.۲ میلیارد دلار به ۳.۳ میلیارد دلار رشد کرده است. علاوه بر این، روابط تجاری روسیه با سایر کشور‌های عربی خلیج فارس نیز به‌طور قابل‌توجهی گسترش یافته است.

عربستان سعودی از طریق اتحاد اوپک پلاس همکاری‌های انرژی نزدیکی با روسیه برقرار کرده است. این همکاری‌ها به‌ویژه در زمینه کاهش تولید نفت و مدیریت قیمت‌های جهانی انرژی نقش قابل‌توجهی ایفا می‌کند. از سوی دیگر، امارات متحده عربی نقش کلیدی در کمک به روسیه برای تغییر مسیر تجارت خود از اتحادیه اروپا به سمت خاورمیانه و آسیا ایفا کرده است. تجارت میان امارات و روسیه از سال ۲۰۲۲ به‌طور چشمگیری افزایش یافته و در سال ۲۰۲۳ به ۱۱.۴ میلیارد دلار رسیده است. علاوه بر این، پس از آغاز حمله روسیه به اوکراین، موجی از مهاجرت روس‌های ثروتمند به دبی شکل گرفت که اکنون این شهر به یکی از مقاصد اصلی خرید املاک برای سرمایه‌گذاران روسی تبدیل شده است.

عربستان و امارات در صلح اوکراین: حضور فعال، امتناع از امضا

عربستان سعودی و امارات متحده عربی تلاش کرده‌اند از جایگاه و روابط خود برای ایفای نقش میانجی در مناقشه اوکراین بهره‌برداری کنند. هر دو کشور در فرآیند تبادل زندانیان میان طرف‌های درگیر نقش فعالی ایفا کرده‌اند. همچنین، عربستان سعودی در اوت ۲۰۲۳ میزبان کنفرانسی با محوریت صلح اوکراین بود که در آن نمایندگان اوکراین و کشور‌های کلیدی حضور داشتند، هرچند روسیه از شرکت در این نشست خودداری کرد. این کنفرانس در ادامه تلاش‌های دیپلماتیک عربستان برگزار شد، به‌ویژه پس از آنکه این کشور در ماه می ۲۰۲۳ از ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در جریان نشست سران اتحادیه عرب در جده استقبال کرد.

در ماه ژوئن، شورای همکاری خلیج فارس و ایالات متحده جلساتی در سطح وزرا برگزار کردند که در آن موضوع جنگ اوکراین با حضور نمایندگان ده‌ها کشور مورد بررسی قرار گرفت. در همین زمان، امارات متحده عربی ۲۵۰ تن کمک بشردوستانه به اوکراین ارسال کرد. علاوه بر این، در ماه ژوئن عربستان سعودی و امارات همراه با بیش از ۹۰ کشور در یک نشست صلح در سوئیس شرکت کردند، نشستی که روسیه در آن غایب بود.

با این حال، در ادامه سیاست توازن خود، عربستان و امارات از امضای سند نهایی این نشست خودداری کردند، در حالی که قطر این سند را امضا کرد. با وجود حمایت کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس از برخی قطعنامه‌های سازمان ملل در محکومیت اقدامات روسیه، این کشور‌ها از برداشتن گام‌های معناداری مانند اجرای تحریم‌های غرب علیه مسکو خودداری کرده‌اند.

گام‌های عربستان و امارات در راستای منافع انرژی و دیپلماسی جهانی

در میانه رویکرد متوازن کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس در قبال جنگ اوکراین، این بحران فرصتی را برای عربستان سعودی و امارات متحده عربی فراهم کرده تا نقش محوری خود را به ایالات متحده نشان دهند. این نقش‌آفرینی تا حدی در پاسخ به نارضایتی واشنگتن از مواضع اولیه این کشور‌ها نسبت به اقدام نظامی روسیه و فشار‌های آمریکا برای حمایت بیشتر از اوکراین شکل گرفته است. آمریکا تلاش کرده تا با اعمال فشار دیپلماتیک و اقتصادی، عربستان و امارات را از نزدیکی به روسیه دور کند و آنها را در کنار خود در جبهه اوکراین قرار دهد. با این حال، این تلاش‌ها نتایجی متفاوت به همراه داشته است.

در همین حال، کشور‌های عربی خلیج فارس از ادامه جنگ اوکراین بهره‌برداری می‌کنند، چرا که اتحادیه اروپا برای کاهش وابستگی به انرژی روسیه تلاش کرده و به دنبال گسترش روابط خود با این کشور‌ها به‌ویژه در حوزه انرژی است. از زمان آغاز جنگ، بروکسل فشار زیادی به کشور‌های عربی خلیج فارس وارد کرده تا روابط خود را با این منطقه تقویت کنند، چرا که این امر به‌عنوان راهی مطمئن برای متنوع‌سازی منابع انرژی و کاهش وابستگی به روسیه محسوب می‌شود.  

در سال ۲۰۲۲، اتحادیه اروپا بیش از ۶۶ میلیارد دلار نفت از کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس وارد کرد که نسبت به سال ۲۰۲۱، که این رقم ۲۵ میلیارد دلار بود، افزایش چشمگیری داشته است. علاوه بر این، اروپا به‌طور فزاینده‌ای به گاز طبیعی مایع (LNG) به‌عنوان جایگزینی برای واردات گاز از روسیه روی آورده است.

بحران اوکراین و غزه: اولویت‌های متفاوت کشور‌های عربی حاشیه خلیج فارس

از اواخر سال ۲۰۲۳، جنگ اوکراین تحت‌الشعاع جنگ غزه و تشدید تنش‌ها میان ایران و اسرائیل قرار گرفته است. بحران غزه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی، برای کشور‌های منطقه اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده، در حالی که جنگ اوکراین به‌عنوان یک درگیری دوردست و عمدتاً اروپایی، تهدید مستقیمی برای امنیت منطقه خلیج فارس به شمار نمی‌آید. با این حال، کشور‌های خلیج فارس، به‌ویژه امارات متحده عربی، تلاش کرده‌اند نقش تسهیل‌کننده در برقراری ارتباط میان کی‌یف و مسکو ایفا کنند. این تلاش‌ها شامل تماس‌های سیاسی و تبادل زندانیان میان دو طرف بوده است.

دیگر کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس نیز به‌طور فعال در عرصه دیپلماسی درگیر شده‌اند. در آوریل، قطر میزبان نشستی بود که هدف آن آماده‌سازی زمینه برای اجلاس ژوئن در سوئیس درباره اوکراین بود. این کنفرانس که با حضور مشاوران امنیت ملی و مقامات ارشد از کشور‌های مختلف برگزار شد، اگرچه پیشرفت‌هایی در زمینه آماده‌سازی برای اجلاس سوئیس به همراه داشت، اما در عمل، تحولی ملموس یا نتیجه‌ای قابل توجه به جز برخی اقدامات تشریفاتی برای اجلاس آتی در پی نداشت.

با این حال، این به آن معنا نیست که کشور‌های خلیج فارس دیپلماسی و فرصت‌های تجاری مرتبط با جنگ اوکراین را به کلی نادیده گرفته‌اند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی، به‌عنوان قدرت‌های میانه جاه‌طلب، به تقویت روابط اقتصادی و تجاری خود با روسیه ادامه می‌دهند، در حالی که در سطح عمومی همبستگی خود را با مردم اوکراین اعلام می‌کنند. علاوه بر این، اوکراین همچنان به‌عنوان تأمین‌کننده کلیدی مواد غذایی برای کشور‌های جنوب جهانی باقی می‌ماند؛ جایی که عربستان سعودی و امارات متحده عربی در تلاشند خود را به‌عنوان بازیگران اصلی در عرصه تأمین این منابع حیاتی معرفی کنند.

برای کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس، جنگ اوکراین همچنان فرصت‌ها و چالش‌های قابل توجهی را برای دولت‌های بی‌طرف به همراه دارد.

کشور‌های عربی خلیج فارس تاکنون توانسته‌اند اختلافات پیرامون اوکراین را به‌طور هوشمندانه‌ای مدیریت کنند، چرا که اوکراین، کشور‌های غربی و روسیه همگی به دنبال جلب حمایت و همکاری این کشور‌ها در مسائل حساس مربوط به مناقشه و امنیت جهانی هستند. با نزدیک شدن به ژانویه ۲۰۲۵ و آغاز دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ در ایالات متحده، پیش‌بینی می‌شود که فشار‌های دیپلماتیک برای یافتن راه‌حلی برای این بحران افزایش یابد.

در این شرایط، کشور‌های خلیج فارس احتمالاً به سیاست متوازن خود ادامه خواهند داد. آنها به تلاش‌های آمریکا برای پایان دادن به این درگیری پاسخ خواهند داد، اما در عین حال، در راستای حفظ منافع خود و نقش‌آفرینی در عرصه جهانی، استقلال عمل و سیاست‌گذاری‌های خود را حفظ خواهند کرد.