«سال گذشته اتفاق بسیار بزرگی افتاد که نقطه عطفی در زمینه حضور بخش خصوصی در ساخت ماهواره‌های بومی‌محسوب می‌شود. آبان‌ماه سال گذشته دو ماهواره هدهد و کوثر که به طور کامل توسط بخش خصوصی طراحی و ساخته شده، توسط پرتابگر سایوز در مدار قرار گرفت. ما در زمینه طراحی ساخت ماهواره‌ها، امسال برای فعال کردن ظرفیت بخش خصوصی، بیش از پیش برنامه‌ریزی کرده‌ایم.»
رئیس سازمان فضایی کشور در گفت و گویی با روزنامه ایران به موضوعات ماه نورد ایرانی و پرتاپ ماهواره‌های ایرانی پرداخت.
آقای سالاریه در ابتدای این گفت‌و‌گو لطفاً خوانندگان ما را در جریان کم و کیف پرتاب‌های امسال سازمان فضایی قرار دهید؟
ما حداقل ۲ پرتاب خارجی و ۴ تا ۵ پرتاب داخلی در برنامه داریم، ولی ممکن است برخی پرتاب‌ها جا‌به‌جا شود که طبیعی است. امسال با ۲ پرتاب خارجی، ماهواره ظفر، پایا و ناهید ۲ در مدار قرار خواهند گرفت. در پرتاب‌های داخلی هم از پرتابگر‌های ذوالجناح، قائم ۱۰۰، قاصد، سیمرغ و سیمرغ ارتقا‌یافته استفاده می‌شود و البته از برخی از این ماهواره‌برها، بیش از یک پرتاب خواهیم داشت. همچنین امسال ساخت بلوک انتقال مداری سامان ۲ در مرحله طراحی و ساخت قرار دارد و طبق برنامه، تعدادی از این ماهواره‌ها در دهه فجر امسال و در ایام ویژه دیگر رونمایی خواهد شد. گفتنی است ساخت پرتابگر‌های سوخت جامد همچون قائم ۱۰۰ توسط نیروی هوافضای سپاه پاسداران انجام می‌شود و پرتابگر‌های سوخت مایع همچون سیمرغ و پرتابگر ذوالجناح با سوخت ترکیبی جامد و مایع در سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع انجام می‌شود.
چرا با قطعیت نمی‌توان درباره تعداد پرتاب‌ها صحبت کرد؟
طبق برنامه، امسال باید حداقل ۴ پرتاب داخلی داشته باشیم ولی با توجه به مسائل فنی، تعداد این پرتاب‌ها ممکن است تغییر کند و برخی پرتاب‌ها به سال ۱۴۰۵ موکول شود. به هرحال باید فرآیند تست ماهواره‌های بخش خصوصی یا دولتی، به طور کامل انجام شود تا احتمال موفقیت به حداکثر برسد. زمان و پنجره پرتاب هم مهم است یعنی گاهی شرایط پرتاب، اقتضا می‌کند که در زمان خاصی پرتاب صورت بگیرد. پرتابگر‌های خارجی هم معمولاً پرتاب‌های متعددی را به طور همزمان انجام می‌دهند، به عنوان مثال اگر ماهواره‌هایی با جرم بالاتر که محموله اصلی برای آن پرتابگر محسوب می‌شوند با تأخیر برسد، پرتاب ماهواره‌های ما هم بموقع انجام نمی‌شود و یکی از دلایل تأخیر در چنین پرتاب‌هایی، همین موضوع است. البته در صنعت فضایی تکنولوژی‌های جدید می‌تواند سبب جهش شود و برخی موانع را خیلی راحت‌تر پشت سر بگذارد و سبب جبران بسیاری از عقب‌افتادگی‌ها شود.
در حوزه زیرساختی قرار است چه اتفاقی در سال ۱۴۰۴ بیفتد؟
مهم‌ترین اتفاقی که باید در حوزه زیرساختی در سال ۱۴۰۴ رخ دهد، بهره‌برداری از فاز اول پایگاه ملی چابهار به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی است. توسعه این پایگاه در سه فاز دنبال می‌شود؛ فاز اول این پایگاه مربوط به پرتابگر‌هایی با سوخت جامد همچون قائم ۱۰۰ و پرتابگر ذوالجناح (سوخت ترکیبی جامد و مایع) است که می‌توانند ازطریق همین پایگاه، ماهواره‌ها را در کلاس‌های جرمی‌مختلف در فضا قرار دهند. فرآیند طراحی این پایگاه از سال ۱۴۰۱ شروع شده و باید تا نیمه سال ۱۴۰۴ به اتمام برسد که تا کنون تقریباً طبق برنامه پیش می‌رود. البته عملاً از اواخر سال ۱۴۰۳ امکان بهره‌برداری از این پایگاه فراهم شده بود و ما در تلاشیم که اوایل سال ۱۴۰۴ پرتاب‌های آزمایشی از این پایگاه را آغاز کنیم ولی جزئیات و زمان پرتاب باید در جای خودش عنوان شود.
فاز‌های بعدی این پایگاه به چه مواردی مربوط می‌شود؟
فاز دوم مربوط به پرتابگر‌های نیمه‌سنگین با سوخت مایع است که بخش خوبی از فرآیند طراحی در سال گذشته انجام شد و در سال‌جاری، عملیات کلنگ‌زنی برای فاز دوم و آغاز کار عمرانی آن انجام می‌شود که البته طبق برنامه، چندین سال طول می‌کشد تا فاز دوم تکمیل شود. فاز سوم هم مربوط به پرتابگر‌های سنگین کرایژنیک یا سرمازاست که الان در فاز تحقیق و توسعه آن قرار داریم.
دیگر پروژه‌های زیرساختی چه مواردی هستند؟
ایستگاه‌های زمینی هم بخشی از پروژه‌های زیرساختی سازمان فضایی محسوب می‌شوند که البته طی سال‌های گذشته ایستگاه‌های متعددی در کشور فعال بوده و ارتقا یافته‌اند. در حال حاضر دو ایستگاه زمینی چناران در شمال‌شرق و سلماس در شمال‌غرب کشور داریم که در حال تأمین تجهیزات مورد نیاز آن هستیم و انتظار می‌رود طبق برنامه، عملیات عمرانی و بهره‌برداری از آنها در سال ۱۴۰۴ به پایان برسد.
آزمایشگاه‌ها نیز بخشی دیگر از پروژه‌های زیرساختی سازمان فضایی محسوب می‌شوند و در این راستا، آزمایشگاه و مرکز آزمون، تحقیق و تجمیع ماهواره تا کلاس (جرم) یک تن در مجموعه پژوهشگاه فضایی ایران در حال ساخت است و زیرساخت عمرانی آن در سال‌جاری به پایان خواهد رسید. علاوه بر این، درحال تأمین تجهیزات این مجموعه هستیم تا بتوانیم از بخش‌هایی از این مرکز آزمون بهره‌برداری کنیم هرچند طبق برنامه، این فرآیند تا سال ۱۴۰۶ طول می‌کشد. همچنین درحال به‌روزرسانی، تکمیل و جایگزینی تجهیزات قدیمی‌با تجهیزات نو در آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دیگر هستیم.
امسال حضور بخش خصوصی در توسعه ماهواره‌ها تا چه حدی پررنگ خواهد بود؟
سال گذشته اتفاق بسیار بزرگی افتاد که نقطه عطفی در زمینه حضور بخش خصوصی در ساخت ماهواره‌های بومی‌محسوب می‌شود. آبان‌ماه سال گذشته دو ماهواره هدهد و کوثر که به طور کامل توسط بخش خصوصی طراحی و ساخته شده، توسط پرتابگر سایوز در مدار قرار گرفت. ما در زمینه طراحی ساخت ماهواره‌ها، امسال برای فعال کردن ظرفیت بخش خصوصی، بیش از پیش برنامه‌ریزی کرده‌ایم.
امسال قرار است عمده کار‌های ۳ ماهواره سری پژوهش که در سال‌های گذشته تعریف شده، انجام گیرد. با همکاری خوبی که با بخش خصوصی داریم، انتظار می‌رود ساخت این سه ماهواره سری پژوهش که قرارداد‌های آنها منعقد شده، در سال ۱۴۰۴ به اتمام برسد. همچنین قصد داریم برای ساخت ماهواره‌های جدید از سری پژوهش، با بخش خصوصی قرارداد امضا کنیم.
همچنین امسال پرتاب آزمایشی منظومه مخابراتی باریک باند (IOT) شهید سلیمانی را که قرارداد آن با بخش خصوصی، در سال‌های گذشته منعقد شده، انجام می‌دهیم و امیدواریم که امسال پرتاب اصلی این پروژه نیز از پایگاه ملی چابهار انجام شود. با توجه به ضرورت افزایش سرعت در توسعه صنعت فضایی، ما دنبال به کارگیری همه ظرفیت بخش خصوصی موجود در کشور هستیم و پروژه‌ها و مناقصات جدیدی برای فعالیت بخش خصوصی داریم. برای واگذاری ساخت ماهواره‌های سنجشی، ارتباطی و مخابراتی در باند باریک (IOT) هم چندین مناقصه درحال برگزاری است تا این پروژه‌ها هم امسال به بخش خصوصی واگذار شود.
بخش دولتی هم در پرتاب ماهواره‌ها نقش دارد؟
بله. در بخش دولتی هم باید امسال در پروژه‌های تعریف‌شده از سال‌های گذشته، پیشرفت قابل قبولی داشته باشیم. همچنین ماهواره‌هایی مانند ماهواره پارس ۳، ناهید ۳، ماهواره راداری راد یک با دقت ۵۰ متر و ماهواره راداری راد ۲ با دقت ۲۰ متر، در پژوهشگاه فضایی و مراکز تحقیقاتی و شرکت‌های وابسته به دولت در حال پیگیری هستند، جزئیات از آخرین وضعیت این پروژه‌ها را طی سال اطلاع‌رسانی خواهیم کرد. ان‌شاء‌الله همه تلاش بخش فضایی آن است که طبق برنامه کار پیش برود و دستاورد‌های فضایی زودتر رونمایی و به پرتاب برسند و این چرخه تحقیق و توسعه و تست و آزمون کامل شود.
درحال حاضر پرتاب‌ها در چه ارتفاع‌هایی انجام می‌شود؟
برخی پرتاب‌ها در مدار پایینی زمین یا مدار لئو (LEO) انجام می‌شود ولی از سال گذشته برای دستیابی به مدار‌های ارتفاع بالا، به جد تست‌هایی را آغاز کرده‌ایم و امسال هم این روند ادامه دارد. سال گذشته تست‌های اولیه پرتابگر سیمرغ ارتقا‌یافته، انجام شد و امسال هم پرتاب‌های آزمایشی از این پرتابگر با هدف رسیدن به مدار‌های ارتفاع بالا خواهیم داشت. همچنین در سال گذشته تست نمونه اول بلوک انتقال مداری سامان یک را انجام دادیم و در سال ۱۴۰۴ هم قصد داریم پرتاب نمونه دوم سامان یک را برای دستیابی به ارتفاع بالا داشته باشیم. البته همان طور که عرض کردم برنامه پرتاب باید نهایی شود تا اطلاع‌رسانی دقیق انجام شود.
تا زمان رسیدن به قابلیت اطمینان برای پرتاب اصلی، چند پرتاب آزمایشی باید انجام شود؟
معمولاً برای تثبیت هر پرتابگر، حداقل ۶ تا ۷ پرتاب آزمایشی انجام می‌شود. تا آن زمان، تمام پرتاب‌های ما تحقیقاتی است تا تک‌تک زیرسیستم‌های پرتابگر مورد آزمون قرار گیرد و پرتابگر به بلوغ تکنولوژی لازم و قابلیت اطمینان مطلوب برسد. گاهی حتی با وجود پرتاب موفق، چندین پرتاب آزمایشی انجام می‌شود تا قابلیت اطمینان کار بالا رود. این امر باعث می‌شود که بتوانیم پرتاب‌ها را با ضریب اطمینان بالاتری انجام دهیم تا دقت تزریق ماهواره در مدار افزایش یابد. در مجموع می‌توان گفت طبق برنامه، یک سال پرترافیک برای پرتابگر‌ها خواهیم داشت. دقت شود، هر باری که پرتابگر‌های جدید با قابلیت‌های بالاتر تست می‌شود، چالش‌های فناورانه هم بیشتر خواهد بود و باید در این مسیر با اینکه از عدم تحقق مأموریت واهمه نداشت، با صبوری و دقت بیشتری قدم برداشت.
طراحی کپسول‌های زیستی به کجا رسید؟
بحث علوم و اکتشافات فضایی، عمدتاً در مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها دنبال می‌شود و می‌توان مهم‌ترین آن را کپسول زیستی دانست. ما در سال ۱۴۰۲ یک پرتاب کپسولی کلاس ۵۰۰ کیلوگرم را داشتیم و امسال هم طبق برنامه باید فرآیند ساخت کپسول کلاس ۵۰۰ گرم ارتقا‌یافته نسبت به نمونه ۱۴۰۲ انجام شود و ان‌شاء‌الله به پرتاب برسد، البته انتظار آن را نداریم که امسال قطعاً پرتاب شود، اما ساخت باید تا حد بسیار خوبی پیش برود و آماده‌سازی پرتاب هم انجام شود. بخش‌های خوبی از سیستم‌های کپسول ۱۵۰۰ کیلوگرم هم طبق برنامه ساخته و تست می‌شود. تأخیر‌های فنی برای پروژه‌ها در حوزه‌هایی با تکنولوژی بالا همچون فضا، طبیعی است و کار عجولانه‌ای که دقت زیر سؤال برود در این صنعت جایگاهی ندارد.
بحث کاوش در کرات دیگر هم مطرح است؟
بله. موضوع دیگری که از سال‌ها قبل مورد توجه بوده و در سال ۱۴۰۴ آن را دنبال می‌کنیم، بحث دستیابی به سایر کرات بویژه کره ماه است که فعلاً کار را به صورت تحقیقاتی پیش می‌بریم. بحث ماه‌نورد و ماه‌گرد و همچنین موضوعات تحقیقاتی در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی انجام می‌شود. امسال باید یک نمونه مهندسی آزمایشی از ماه‌نورد ما ساخته شود و البته به دنبال همکاری‌های بین‌المللی در این موضوع هستیم و خوب هم پیش می‌رود. به دلیل بالا بودن ریسک کار، پیچیدگی زیاد و سرمایه‌گذاری بالا، کشور‌ها معمولاً به صورت انفرادی به دنبال چنین موضوعاتی نمی‌روند و از ظرفیت همکاری‌های بین‌المللی استفاده می‌کنند تا کار بی‌نقص، سریع‌تر و مطمئن‌تر انجام شود.
چشم‌انداز شما برای گام گذاشتن ماه‌نورد ایرانی بر کره ماه چند سال دیگر است؟
در برنامه ۱۰ساله فضایی، افق پرتاب کپسول‌های زیستی سرنشین‌دار سال ۱۴۱۰ عنوان شده، اما برای ماه این طور نیست و همان‌طور که توضیح دادم به‌تدریج و با استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی، انتقال محموله‌های اکتشافی و تحقیقاتی به ماه را دنبال می‌کنیم. زمان دقیق دستیابی به ماه به صورت کاملاً بومی‌را هم‌اکنون نمی‌توان اعلام کرد چرا که وابستگی زیادی به توسعه پرتابگر‌های ما و روند‌های تکنولوژیک در دنیا و در ایران دارد. اگر پرتابگر‌های کلاس GEO ما به نتیجه مناسبی برسند قاعدتاً گام بعدی، حرکت به سمت سایر کرات خواهد بود. امسال مطابق برنامه در تلاشیم تعدادی تست در کلاس GEO ازجمله پرتاب‌های بلوک سامان یک و سیمرغ ارتقا داشته باشیم و برای سال‌های ۱۴۰۵ و ۱۴۰۶ نیز برنامه‌هایی مشابه داریم. در زمینه موضوعات تکنولوژی بالا، گاهی اوقات برای ما گلوگاه‌های تکنولوژیک به وجود می‌آید، گاهی اوقات هم جهش‌های تکنولوژیک و سرعت‌بخش، بنابراین پیش‌بینی زمان این موضوع کمی‌سخت است.
برای کاربردی شدن صنعت فضایی در کشور چه اقداماتی انجام شده است؟
از موضوعات مهمی‌که ما در صنعت فضایی به دنبال آن هستیم، توسعه کاربرد این صنعت است. بخشی از این کاربرد‌ها تصویربرداری از سطح زمین، تهیه نقشه، ارائه خدمات حوزه کشاورزی، خدمات سنجش از راه دور در محیط‌زیست، منابع طبیعی، منابع آبی، ریزگرد‌ها و برآورد خسارت‌های ناشی از حوادث و بلایای طبیعی به مجموعه‌های متقاضی است. همچنین در صورت پرتاب و قرار گرفتن منظومه باریک باند ما در فضا، می‌توان در حوزه انتقال داده در حوزه اینترنت اشیا فعالیت کرد. درحال حاضر پژوهشگاه فضایی ایران نیز از سرریز دانشی و فناوری صنعت فضایی، در حوزه تولید باتری، ذخیره‌ساز‌های انرژی، تولید مواد و پوشش‌هایی با قابلیت‌های ویژه، پنل‌های خورشیدی و سیستم‌های ابزار دقیق و کنترل و هوشمند‌سازی فعالیت دارد.
در حوزه صنعت فضایی به صادرات هم ورود کرده‌ایم؟
این موضوع در سازمان فضایی، معاونت علم و فناوری و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و همچنین توسط بخش خصوصی دنبال می‌شود. تاکنون هم به صورت محدود در زیرسیستم‌ها و برخی از زیر سامانه‌های مورد استفاده در داخل ماهواره، نمونه‌های صادراتی داشته‌ایم ولی باید این امر توسعه پیدا کند. صادرات فناوری، ارائه خدمات پرتاب و ... در صنعت ماهواره هم جزو برنامه‌های جدی ماست. به هرحال بسیاری از کشور‌های تازه‌وارد به صنعت فضایی به دنبال شرکا یا مجری‌های ارزان‌تر هستند و با توجه به سابقه فضایی، ما این ظرفیت را داریم. در بحث ارتباطات بین‌المللی در صنعت فضایی، رایزنی‌های بسیار خوبی صورت گرفته و پیشنهاد‌هایی هم داده شده است.
تحریم هیچ مانعی ایجاد نمی‌کند؟
واقعیت این است که حوزه تکنولوژی، همکاری‌های بین‌المللی را می‌طلبد و طبیعتاً تحریم در این قضیه مشکل‌زاست، اما از آنجا که صنعت فضایی ما عمدتاً به صورت بومی‌توسعه پیدا کرده، مشکلات به‌تدریج کمتر می‌شود. درحال حاضر طراحی و ساخت ماهواره‌ها و بسیاری از سیستم‌های آن در داخل کشور انجام می‌شود. البته با این روش، زمان دسترسی به فناوری نهایی طولانی‌تر می‌شود، اما وقتی اکتساب فناوری صورت می‌گیرد و به صورت بومی‌رشد می‌کند به‌راحتی می‌توان آن را تغییر داد و متناسب با شرایط و نیاز، اصلاحات مورد نیاز را اعمال کرد. باید پذیرفت که در اثر تحریم، مشکلات مربوط به تأمین تجهیزات وجود دارد ولی کار ما به هیچ وجه متوقف نشده است. با وجودی که درحال حاضر کشور‌های اندکی در دنیا می‌توانند هم ماهواره و هم پرتابگر را به صورت بومی‌تولید کنند ولی عموماً زیرسامانه‌ها و بسیاری از تجهیزات در ایران، توسط شرکت‌های خصوصی ایرانی طراحی و ساخته می‌شوند که این یک گام مثبت برای مواجهه با تحریم‌هاست.
برای هموار شدن ورود بخش خصوصی به صنعت فضایی چه کرده‌اید؟
در افزایش سرمایه‌گذاری و تقویت ورود بخش خصوصی، مهم‌ترین کار، اعتماد به بخش خصوصی، واگذاری پروژه‌ها به آنها و انعقاد قرارداد است که این موضوع از سال ۱۴۰۲ دنبال شده و در دولت چهاردهم، جزو اولویت‌های جدی مجموعه وزارت ارتباطات است. موضوع بعدی، ایجاد بازار و تضمین خرید محصولات بخش خصوصی است که در همین راستا ما تصاویر ماهواره‌های بومی‌بخش خصوصی را پیش‌خرید می‌کنیم تا با خیال راحت ماهواره را بسازد و در مدار قرار دهد.
نهاد‌های دیگر هم در این خصوص فعال هستند؛ معاونت علمی‌ریاست جمهوری در قالب وام و ضمانت‌نامه‌ها برای تأمین نقدینگی مورد نیاز، از بخش خصوصی حمایت می‌کند. همچنین صندوق‌های بیمه‌ای برای پوشش ریسک این حوزه توسط معاونت علمی‌درحال شکل گرفتن هستند تا ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه کاهش یابد. پس از شکل گرفتن اکوسیستم یا زیست‌بوم بخش خصوصی هم دولت باید با استفاده از همه ظرفیت‌هایش ازجمله مذاکرات بین‌المللی و دیپلماسی فناوری، برای ورود شرکت‌ها به بازار‌های بین‌المللی کمک کند که وزارت ارتباطات در دولت چهاردهم به این موضوع در قالب پیگیری دیپلماسی فعال فناوری اهتمام ویژه دارد.
