ماجرای حبس تهیه‌کننده صداوسیما در آذربایجان چیست؟

اردیبهشت 87 بود که شبکه بین المللی سحر در خبری اعلام کرد برنامه مستند "فروغ اسلام در آذربایجان" به تهیه کنندگی و نویسندگی شعبانعلی کیوانی به زودی کلید می خورد. بیش از یک سال بعد خبرهایی از دستگیری این تهیه کننده - که از بازنشستگان صداوسیماست - به خاطر فیلم "پرتو" منتشر شد.

مستند ترکیبی "فروغ اسلام در آذربایجان" برنامه ای بوده که همه کاره آن شعبانعلی کیوانی هفشجانی بوده است. شبکه سحر در تاریخ 24 اردیبهشت سال گذشته، خبر تولید این مستند را روی سایت خود منعکس کرد و نوید تهیه آن را در 12 قسمت 25 دقیقه ای برای پخش از سیمای آذری شبکه جهانی سحر داد.

در آن خبر آمده بود که "در حال حاضر مراحل تحقیقاتی تولید این برنامه توسط یک گروه سه نفره در کشور آذربایجان در حال انجام است و پیش بینی می شود با اتمام آن و همچنین طی شدن به موقع روند اداری، این برنامه از اوایل تیرماه سال جاری کلید زده شود."

به نظر می رسد "پرتو" (که از آن به عنوان فیلم در دست تهیه کیوانی نام برده شده) نام جدید همان مستند "فروغ اسلام در آذربایجان" باشد چرا که بعید می نماید که در فاصله یک سال دو برنامه با یک مضمون مشترک، در یک لوکیشن مشترک و توسط عوامل مشترک در جمهوری آذربایجان در دست تهیه بوده باشد. درواقع به احتمال زیاد ساخت این برنامه بیش از یک سال به طول انجامیده و شاید در آخرین روزهای مراحل ساخت بوده است که کیوانی به همراه مسعود واعظی آشتیانی (تصویربردار) توسط ماموران آذربایجان دستگیر و مدت دو هفته بازداشت شدند.

شبکه سحر در تشریح فعالیت این گروه آورده است که آنان "حدود دو هفته پيش در قالب يک گروه مستندساز جهت ضبط و تصويربردارى برنامه مستند «پرتو» (با موضوع بررسى انقلاب اسلامى ايران از ديدگاه صاحب نظران جمهورى آذربايجان) عازم کشور آذربايجان شده بودند" اما سابقه خبر قبلی و تشابهاتی که برشمرده شد، بر شائبه هایی درباره نام و مدت زمان تهیه پروژه می افزاید.

تهیه و پخش برنامه های مذهبی و تاریخ اسلام جزو اولویت های شبکه های برون مرزی ایران – به خصوص برای مخاطبان منطقه ای – است. در همین راستا این شبکه همواره از طرح هایی که با این مضامین نوشته شده باشند استقبال می کند و هزینه های قابل توجهی را نیز برای ساخت در اختیار گروه سازنده قرار می دهد.

اگرچه این رسالت تبلیغی نهادهای فرهنگی کشورمان مورد پسند برخی کشورهای عرب و همچنین آذربایجان نیست و سال گذشته مورد اعتراض شدید مقامات مغرب قرار گرفت، اما بر کسی پوشیده نیست که اهمیت این امر تا اندازه ای است که علاوه بر صداوسیما و شبکه های برون مرزی اش، دستگاهی چون سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی های فرهنگی و حتی سازمان تبلیغات اسلامی و وزارت ارشاد نیز به این رسالت جامه عمل می پوشانند.

در همان خبر مربوط به کلید خوردن مستند ایرانی، شعبانعلی کیوانی در مقام تهیه کننده "فروغ اسلام در آذربایجان" به اهمیت پرداختن به این وجوه اشاره کرده و گفته بود: "با فروپاشی نظام کمونیستی شوروی، رونق یافتن بیشتر دین اسلام در کشور آذربایجان و بازگشایی مجدد درب های مساجد به روی مردم مسلمان این کشور، گرایش مردم آذربایجان به دین اسلام و بویژه مذهب تشیع به دلیل برخوردار بودن از صبغه فرهنگی و اسلامی بیش از پیش شد. به همین دلیل ساخت و تهیه برنامه ای که بتواند بازتاب این مسئله را در زمینه های مختلفی همچون هنر، رسانه، جمعیت و گروه های اسلامی فعال، انتشارات، کتب و ... در کشور آذربایجان نشان دهد در دستور کار ما قرار گرفت."

نفوذ فرهنگی ایران در منطقه آسیای مرکزی و بخش های جدا شده از شوروی سابق در اروپا، نفوذی تاریخی و عمیق بوده است. البته سمت و سوی اصلی اشتراکات فرهنگی میان ایرانیان و ملت های همجوار بیش از مذهب تشیع بر زبان فارسی و پیوندهای ملیتی استوار بوده است. با این وجود جمهوری اسلامی ایران در سال های گذشته و بعد از تدوین سیاست های فرهنگی برون مرزی در قالب رایزنی های فرهنگی و شبکه های ماهواره ای، بیشتر همت خود را صرف نزدیکی های مذهبی و نفوذ دینی کرده است.

در این میان، سیاست های ایران در آذربایجان - به خصوص در قبال مردم مذهبی این کشور – همسویی قابل توجهی با سیاست های مسکو در منطقه داشته است. خطی که روسیه در گرجستان و ارمنستان دنبال کرده و می کند موجب شده است تا رویکرد ایران نسبت به ارمنستان و آذربایجان متمایز از یکدیگر و نزدیک به سیاست های مسکو جلوه کند.

دولت آذربایجان و گروه هایی از این کشور نگاه مثبتی به سیاست های ارمنی محور ایران ندارند و از همین رو سررشته هرگونه تحرک فرهنگی و تبلیغی ایرانی را متصل به روسیه و در راستای تضعیف آذربایجان قلمداد می کنند.

از سوی دیگر برخورد با فیلمسازان و گروه های خبری و فرهنگی در نقاط مختلف دنیا جز دلایل سیاسی و حساسیت های سیاسی توجیه دیگری نداشته است. متاسفانه در مورد اخیر، بدبینی به گروه مستندساز ایرانی موجب تحقیر و توهین هایی نسبت به دستگیرشدگان شد و احتمال تکرار آن در آینده نیز دور از ذهن نیست.

نکات دیگری که در این میان قابل گفتن است، یکی معدوم شدن فیلم ها توسط پلیس آذربایجان، دوم بازنشسته بودن شعبانعلى کيوانى در صداوسیما و سوم، طولانی شدن زمان تولید پروژه (پرتو یا فروغ اسلام در آذربایجان) بوده است. در صورتی که "پرتو" پروژه ای مجزا از "فروغ..." باشد سوالات و ابهامات بیشتری قابل طرح است. توضیح اینکه نام و عکس شعبانعلی کیوانی در صفحه بازنشستگان سایت معاونت اداری و مالی صداوسیما درج شده است.

به هر روی با تلاش مقامات سفارت ايران در جمهورى آذربايجان، این برنامه سازان روز پنجشنبه 15 مردادماه آزاد شدند. این آزادی پس از پرداخت مبلغ 750 دلار از سفارت ايران به عنوان جريمه و همچنين معدوم شدن راش های فیلمبرداری شده اين گروه ( شامل 11 حلقه کاست ويدیو بالغ بر 660 دقيقه مصاحبه و گزارش از هنرمندان، اساتيد و انديشمندان ادبى، فرهنگى، اجتماعى و...) به دست آمد.