کاخ نیاوران؛ معماری خاص محل سکونت محمدرضا شاه

فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می‌دهد تا در منطقه‌ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. 

درکنار روستایی که «گُرده وی» یا «گُرده به» خوانده می‌شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلیشاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند که بعدا به نام «نیاوران» مشهور شد.

محمد شاه نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده‌ای بنا کرد و به دنبال او ناصرالدین شاه «کاخ صاحبقرانیه» را در این باغ ساخت. آخرین بنایی که در دوران قاجار در مجموعه نیاوران ساخته شد مشهور به کوشک احمدشاهی است. 

در زمان حکومت پهلوی دوم، برخی از بناهای کوچک باغ نیاوران تخریب شد و کاخ نیاوران با سبکی مدرن جهت سکونت وی و خانواده‌اش ساخته شد و اکنون یکی از زیباترین کاخ‌ها در ایران است. 

معماری کاخ نیاوران

در گوشه شمال شرقی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران ساختمان کاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹۰۰۰ مترمربع در دو طبقه و یک نیم طبقه احداث شده است. 
عملیات احداث این بنا در سال ۱۳۳۷ ﻫ. ش، با طرحی ایرانی آغاز گردید و با وقفه‌ای که در ساخت آن پیش آمد در سال ۱۳۴۶ به اتمام رسید و در سال ۱۳۴۷ مورد بهره برداری قرار گرفت.

ساختمان کاخ نیاوران ابتدا به عنوان محلی برای پذیرایی میهمانان خارجی در نظر گرفته شده بود اما در هنگام ساخت به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده‌اش اختصاص یافت. معمار کاخ نیاوران محسن فروغی سیاست‌مدار و معمار ایرانی است که توسط شرکت فرمانفرمائیان طراحی کاخ را به مرحله اجرا درآمده است. 
طرح چهار ضلعی کاخ نیاوران و فضاسازی معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فناوری مدرن است.

تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است که گچبری توسط استاد عبداللهی، آینه کاری توسط استاد علی اصغر و کاشی کاری نمای خارجی توسط استاد ابراهیم کاظم‌پور و ایلیا انجام شده است. 

کف بنا از جنس سنگ سیاه و سقف آن از جنس آلومینیوم است که از وسط باز می‌شود. دکوراسیون و مبلمان داخلی کاخ نیاوران توسط یک گروه فرانسوی طراحی و اجرا شده است. 

از ویژگی‌های عمدة این بنا تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح‌های متنوع به رنگ نخودی است. 
ورودی بنای کاخ نیاوران در ضلع جنوبی قرار دارد که به وسیله چندین پله از کنار حوض بیضی شکل پوشیده از کاشی، به کوشک منتهی می‌شود. 
عمارت احمدشاهی در دورة پهلوی دوم مرمت و الحاقات جدیدی در آن صورت گرفت و مبلمان داخلی آن به طور کامل عوض شد تا به عنوان محل کار و سکونت رضا پهلوی مورد استفاده قرار گیرد.

معماری کاخ نیاوران که برای سال‌ها محل زندگی محمدرضا شاه پهلوی و خانواده او بود، به گونه‌ای است که ساختاری چهار ضلعی دارد و از دو طبقه کامل و یک نیم‌طبقه تشکیل شده است. 

معماری این بنا ایرانی به همراه استفاده از تکنیک‌های مدرن است. 

پیش از ورود، وقتی از بیرون نگاهی به معماری کاخ می‌اندازیم، ستون‌های بلند و سفید رنگی را می‌بینیم که بالا رفته‌اند و علاوه بر حفظ استقامت بنا، جلال و شکوه این سازه عظیم را یادآور می‌شوند. 

ستون‌ها با عبور از کنار بالکن‌هایی که در طبقه دوم قرار دارند زیر سقف کاخ به پایان می‌رسند. بالکن‌ها هرکدام مخصوص اتاق خاصی بوده و با ایستادن در این بالکن‌ها می‌توان شاهد منظره زیبایی از باغ ۹هزار متری بود. 

این کاخ نیز همانند دیگر کاخ‌های خانواده سلطنتی زیبایی‌های خیره‌کننده منحصر به فرد خود را دارد اما جالب است بدانید که معماری این کاخ یک تفاوت اصلی با دیگر کاخ‌های مشابه‌اش دارد که این تفاوت در سقف آن ظاهر شده است. 

به گفته معاون فنی و اجرایی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، این سقف که هم‌زمان با ایجاد معماری کاخ اصلی ساخته شده، برای نشان دادن آسمان بوده است و در واقع به شکل یک سرسرا در ورودی طراحی و اجرا شده است. حیاط همه‌ی فضاها در قدیم دارای هشتی بوده‌اند، باز شدن سقف کاخ نیز نشات از تلفیق سنت و مدرنیته در این بناست. 

محسن فروغی به عنوان معمار کاخ نیاوران، پیشتاز استفاده از نور طبیعی در معماری بود. بنابراین با الهام از این سبک، در طراحی کاخ سقف متحرک و بازشویی در نظر گرفت. که علاوه بر زیبایی و تهویه هوای آن، در مواقعی نور کاخ را نیز تأمین می‌کرد. 

پلان معماری کاخ نیاوران

طبقه اول کاخ نیاوران

طبقه اول کاخ نیاوران به مهمانان و پذیرایی از آن‌ها اختصاص یافته است یعنی در این طبقه اتاق‌های مختلفی از جمله تالار آیینه، سینمای خصوصی، اتاق غذاخوری، اتاق پذیرایی و سالن‌های جانبی قرار دارد. 

این اتاق‌ها اکثرا دارای پنجره‌های بلند و بزرگ هستند تا روشنایی فضا را به حداکثر مقدار ممکن برسانند. 

طراحی داخلی در معماری کاخ نیاوران مبتنی بر استفاده از ایده‌های مدرن باستان‌شناسی ایرانی است و تزئیناتی که در این فضا انجام شده است، ترکیبی از هنر دوره‌های قبل و بعد از اسلام را یادآور می‌شود. 

به عنوان مثال در کنار تمام اشیا مدرن و لوکسی که در این فضا قرار دارند، می‌توان گچ‌کاری‌های بی‌نظیری را روی دیوارها و سقف مشاهده کرد که کار دست استاد عبداللهی، یکی از معروف‌ترین گچ‌کارهای آن زمان می‌باشد. 

همچنین در معماری کاخ آینه‌کاری‌هایی به چشم می‌خورند که کار استاد علی‌اصغر هستند.

در قسمت بیرونی و در ورودی کاخ نقوش زیبای کاشی سنتی جلب توجه می‌کند، که همگی نشان دهنده ترکیب معماری اسلامی در دوره‌های مختلف است. 

سینمای خصوصی کاخ موزه‌ی نیاوران

سینمای خصوصی کاخ نیاوران از دیگر بخش‌های مدرنی است که در معماری کاخ نیاوران مورد توجه همگان واقع شد. 

این بخش در فضایی با ابعادی حدود ۴۰۰ متر مربع قرار گرفته است و در آن علاوه بر صندلی‌های راحتی که به رنگ سبز فسفری کمرنگ می‌باشند، می‌توان شاهد اتاق آپارات و فضای مخصوص پخش و تماشای فیلم بود. 

کف‌پوش کرم رنگ و لوستر آویز سراسری مجموعا فضایی آرامش‌بخش برای تماشای فیلم را فراهم کرده اند. 

اتاق غذاخوری کاخ نیاوران

اتاق غذاخوری در طرح معماری کاخ در ضلع جنوب شرقی و در طبقه اول قرار دارد. 

اتاق پذیرایی کاخ نیاوران

اتاق پذیرایی که اصلی‌ترین اتاق حضور مهمانان دربار بوده است، دو نقاشی از محسن فروغی، مهندسی که طراحی کاخ را برعهده داشت و بهمن محصص بر روی دیوارها مشاهده می‌شود. 

نیم طبقه دوم کاخ

وقتی از پله‌هایی که در طبقه اول کاخ نیاوران قرار دارند بالا رفته و به طبقه دوم نزدیک می‌شویم، در این میان شاهد یک نیم‌طبقه در فضای میانی هستیم که از آن به عنوان فضای کاری یاد می‌شود.

زیرا این نیم‌طبقه شامل اتاق‌های متعدد مختلفی مانند اتاق کار شاه، دفتر، اتاق کنفرانس، اتاق دبیر می‌باشد.

نقاشی صحنه‌ای از دربار کریم‌خان زند متعلق به ۱۱۹۲ ه. ق در پله‌های طبقه دوم جلب توجه می‌کند.

اتاق کار فرح دیبا نیز درنیم طبقه دوم مجموعه کاخ نیاوران واقع شده است. 

طبقه دوم کاخ (کاخ نیاوران اتاق فرح)

اتاق نشیمن (با میز تحریری به سبک لویی شانزدهم، متعلق به سده ۱۸فرانسه)، اتاق استراحت نیمروزی (با تابلو فرش‌هایی از چهره تاج‌الملوک و رضاخان)، اتاق خواب شاه و فرح، اتاق آرایش فرح، اتاق لباس‌های فرح (با لباس‌های سوزن دوزی بلوچستان)، اتاق مطالعه و اتاق «استراحت و نشیمن» فرحناز (با سرویس بهداشتی مجزا)، اتاق ندیمه، اتاق نشیمن و استراحت علیرضا (با سرویس بهداشتی مجزا) و اتاق مطالعه او (با مجموعه‌ای از نشان‌های ناوگان‌های نیروی دریایی) 

سخن آخر

کاخ نیاوران در شمال شرقی باغ نیاوران به مساحت ۱۱ هکتار قرار دارد. این کاخ در باغ ییلاقی فتحعلیشاه قاجار در نیاوران ساخته شده است. طراحی کاخ توسط مهندس فروغی با تلفیق معماری سنتی ایران و معماری مدرن انجام شد. آیینه کاری، گچبری و کاشی کاری‌های زیبای نمای کاخ هرکدام توسط یکی از اساتید آن زمان ایجاد شده است. 

در زمان پهلوی این کاخ برای سکونت خاندان پهلوی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. امروزه از کاخ نیاوران به عنوان موزه استفاده می‌شود.

منبع: آرچی لرن