ترکیه از عملیات نظامی شورشیان در سوریه چه سودی می‌برد؟

فرارو- عمر اوزکیزیلجیک تحلیلگر ارشد حوزه سیاست خارجی در شورای آتلانتیک.

به گزارش فرارو به نقل از شورای آتلانتیک، در یک تحول غیرمنتظره، خطوط دفاعی نظام بشار اسد که از حمایت ایران و روسیه برخوردار بود، در مناطق شمالی سوریه فروپاشید. این شکست نظامی، راه را برای پیشروی نیرو‌های شورشی به شهر‌های استراتژیک حلب (مرکز اقتصادی سوریه) و حمص هموار کرد. ائتلاف شورشیان، متشکل از گروه «هیئت تحریر الشام» و «ارتش ملی سوریه» از سال ۲۰۲۰ به این سو نقشی کلیدی در تغییر معادلات نظامی سوریه ایفا کرده است. در این میان، نقش ترکیه به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در این تحولات مورد توجه ویژه قرار گرفته است. اگرچه شواهدی دال بر مداخله مستقیم آنکارا وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد عملیات شورشیان با چراغ سبز ترکیه و در راستای منافع استراتژیک این کشور در سوریه انجام شده باشد. ترکیه اکنون در جایگاهی قرار گرفته که به‌عنوان تأثیرگذارترین بازیگر خارجی در صحنه سوریه شناخته می‌شود.

خطر موج جدید پناهجویان سوری: دغدغه‌ای استراتژیک برای ترکیه

حمله اخیر شورشیان به مواضع نظام بشار اسد، بسیاری از ناظران را غافلگیر کرد، اما تحلیلگران آگاه به وضعیت سوریه از مدت‌ها پیش نشانه‌هایی از آماده‌سازی این عملیات را مشاهده کرده بودند. شواهد نشان می‌دهد که شورشیان از اواسط اکتبر برای این تهاجم برنامه‌ریزی کرده بودند. در آن زمان، دولت ترکیه به طور علنی مخالفت خود را با این عملیات ابراز کرد. دلیل این موضع‌گیری، تمرکز آنکارا بر تلاش‌های دیپلماتیک برای برقراری گفت‌و‌گو با دمشق بود. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در ماه‌های اخیر بار‌ها سیگنال‌هایی از تمایل به تعامل با دولت بشار اسد ارسال کرده است.

با این حال، تلاش‌های دیپلماتیک ترکیه برای گفت‌و‌گو با دولت بشار اسد به بن‌بست رسید. در واقع دمشق این اقدامات را به‌عنوان نشانه‌ای از ضعف تعبیر کرد. دولت سوریه که اخیراً روابط خود را با کشور‌های عربی تقویت کرده و در حال مذاکره با اروپا برای عادی‌سازی روابط است، خروج کامل نیرو‌های ترکیه از خاک سوریه را به‌عنوان پیش‌شرط هرگونه تعامل مطرح کرد. این خواسته از دیدگاه ترکیه غیرعملی است، زیرا خروج نیرو‌های ترکیه می‌تواند خطرات جدی برای امنیت ملی این کشور ایجاد کند. از جمله این خطرات، احتمال هجوم موجی جدید از پناهجویان سوری به مرز‌های ترکیه است. همچنین، خروج ترکیه می‌تواند به تقویت «یگان‌های مدافع خلق» شاخه سوری «حزب کارگران کردستان» منجر شود. ترکیه، ایالات متحده و ناتو این گروه را به‌عنوان یک سازمان تروریستی طبقه‌بندی کرده‌اند.

بن‌بست در نشست آستانه: اختلافات عمیق میان ترکیه و روسیه در بحران سوریه

نظام بشار اسد تاکنون هیچ نشانه‌ای از تمایل برای بررسی بازگشت میلیون‌ها پناهجوی سوری به کشور نشان نداده است. در این میان، دو متحد اصلی دمشق، یعنی روسیه و ایران، از نفوذ خود برای تشویق دولت اسد به اتخاذ یک رویکرد سازنده استفاده نکرده‌اند. نقش روسیه در این روند به‌ویژه حائز اهمیت است. مسکو که یکی از بازیگران اصلی در معادلات سوریه است، ضربه نهایی را به تلاش‌های دیپلماتیک وارد کرد. در نشست آستانه که در ماه نوامبر با حضور نمایندگان ترکیه، ایران و روسیه برگزار شد، الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه روسیه در امور سوریه، با قاطعیت هرگونه عملیات نظامی ترکیه علیه یگان‌های مدافع خلق  را رد کرد. چند روز پس از این نشست، موضع روسیه شدت بیشتری پیدا کرد. مسکو نه تنها ترکیه را به‌عنوان یک نیروی اشغالگر در سوریه معرفی کرد، بلکه خواستار خروج نیرو‌های ترکیه از این کشور شد، پایان حمایت آنکارا از گروه‌های مخالف سوری را طلب کرد و اعلام کرد که در شرایط کنونی، هیچ چشم‌اندازی برای دیدار میان رجب طیب اردوغان و بشار اسد وجود ندارد.

آنکارا سرانجام به این نتیجه رسید که متقاعد کردن دمشق برای ورود به مذاکرات و دستیابی به یک راه‌حل سیاسی جامع در سوریه امکان‌پذیر نیست. در نتیجه، ترکیه تصمیم گرفت تا به شورشیان سوری چراغ سبز لازم برای آغاز عملیات نظامی بدهد. این تصمیم پس از آن اتخاذ شد که آتش‌بس در لبنان در تاریخ ۲۷ نوامبر اعلام شد و بلافاصله پس از آن، نیرو‌های شورشی عملیات خود را آغاز کردند. برای شورشیان سوری، این لحظه یک فرصت استثنایی بود؛ زیرا حزب‌الله بر تحولات لبنان متمرکز بود.

فروپاشی یگان‌های مدافع خلق؛ راه هموارتر برای عملیات ترکیه و ارتش ملی سوریه

حتی خود شورشیان نیز پیشروی‌های خیره‌کننده اخیر را پیش‌بینی نمی‌کردند. فروپاشی سریع نیرو‌های بشار اسد در حلب، نتایجی بسیار فراتر از انتظارات اولیه به همراه داشت. در حالی که نظام اسد تلاش می‌کرد با واگذاری مناطق به نیرو‌های دموکراتیک سوریه تحت سلطه یگان‌های مدافع خلق  کنترل برخی مناطق را حفظ کند، ارتش ملی سوریه که تحت حمایت مستقیم ترکیه فعالیت می‌کند، به سرعت عملیات دومی را از مناطق تحت حفاظت ترکیه در شمال حلب آغاز کرد. این عملیات نه تنها ارتباط حیاتی میان منبج و تل‌رفعت را قطع کرد، بلکه موفق شد پایگاه هوایی استراتژیک کویرس را تصرف کند و در نهایت کنترل کامل تل‌رفعت را به دست گیرد.

با فروپاشی یگان‌های مدافع خلق، ارتش ملی سوریه موفق شد کنترل مناطقی را به دست گیرد که روسیه پیش‌تر از خروج از آنها امتناع کرده بود. این تحولات باعث شد ترکیه با عملیات اخیر شورشیان موافقت کند، رویدادی که در پیش‌بینی‌های اولیه جای نداشت. در زمان نگارش این گزارش، وضعیت نظامی در سوریه همچنان ناپایدار و در حال تغییر است. خط دفاعی جدید نظام اسد در شمال حماه که برای متوقف کردن پیشروی‌های شورشیان طراحی شده بود، نیز نتوانست موفق عمل کند. مشخص نیست که سرنوشت این منطقه و آینده عملیات شورشیان چگونه رقم خواهد خورد. در سطح دیپلماتیک، تنش‌ها و عدم قطعیت همچنان ادامه دارد. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به آنکارا سفر کرده است. همزمان، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، نیز طی تماسی تلفنی با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، درباره آخرین تحولات سوریه گفت‌و‌گو کرده است؛ اما تنش‌ها در سوریه همچنان ادامه دارد.

ترکیه سه هدف استراتژیک را در سوریه دنبال می‌کند و تاکنون گام‌های مهمی برای پیشبرد این اهداف برداشته است. نخستین و شاید مهم‌ترین هدف آنکارا، دستیابی به یک راه‌حل سیاسی جامع بر اساس قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل متحد است. این قطعنامه که خواستار یک روند سیاسی برای پایان دادن به بحران سوریه است. پیش از آغاز حملات اخیر، بسیاری از ناظران معتقد بودند که نظام بشار اسد در حال بازگشت به جامعه بین‌المللی و ادغام مجدد در نظام جهانی است. اما تحولات اخیر نشان داد که صلح پایدار در سوریه تنها زمانی محقق می‌شود که نیاز‌ها و خواسته‌های مردم سوریه و گروه‌های مخالف به‌طور واقعی در نظر گرفته شود.

هدف دوم ترکیه در سوریه، تسهیل بازگشت پناهجویان سوری به کشور خود است. بحران پناهجویان که طی سال‌های گذشته به یکی از چالش‌های عمده داخلی ترکیه تبدیل شده، اکنون به عاملی تأثیرگذار بر سیاست‌های داخلی و رفتار انتخاباتی مردم این کشور بدل شده است. تصرف حلب و مناطق اطراف آن به دست شورشیان تحت حمایت ترکیه، فرصتی کم‌نظیر برای تحقق این هدف فراهم کرده است. حلب به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهر‌های سوریه، از زیرساخت‌ها، مسکن و ظرفیت‌های اقتصادی لازم برای پذیرش بازگشت پناهجویان برخوردار است. با این حال، بازگشت پناهجویان سوری به سطح مطلوب تنها در صورتی امکان‌پذیر خواهد بود که شرایط امنیتی پایدار و ایمنی نسبی در مناطق بازگشت تضمین شود. برای دستیابی به بازگشت ایمن و پایدار پناهجویان، ترکیه احتمالاً به‌دنبال گسترش همکاری‌های خود با اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد خواهد بود.

سومین هدف ترکیه، تأمین امنیت ملی خود از طریق از بین بردن تهدید یگان‌های مدافع خلق  است. حمایت تقریباً ده‌ساله روسیه از یگان‌های مدافع خلق  در تل‌رفعت اکنون به پایان رسیده است. ترکیه اکنون گزینه‌های بیشتری برای آغاز عملیات نظامی جدید علیه یگان‌های مدافع خلق یا حمایت از یک حمله دیگر توسط ارتش ملی سوریه در اختیار دارد.

در جبهه دیپلماتیک نیز ترکیه اهرم‌های قابل‌توجهی به دست آورده است. این کشور احتمالاً از وضعیت فعلی سوریه برای مذاکره مؤثرتر با مسکو و تهران استفاده خواهد کرد و فرصتی بی‌نظیر برای دستیابی به توافقی با دولت آینده دونالد ترامپ به دست آورده است. دولت منتخب ترامپ و تیم او بی‌شک مشاهده کرده‌اند که سیاست‌های ترکیه چگونه طی تنها چهار روز  توانسته‌اند دستاورد‌های قابل توجهی کسب کنند. دولتی به رهبری ترامپ که به دنبال خروج از سوریه است، ناگزیر باید با ترکیه همکاری کند.