سیاست خارجی

یکی از دلایلی که در سال‌های اخیر باعث شد مردم در انتخابات کمتر شرکت کنند یا نسبت به مسائل کشور دلسرد و بی توجه شوند، همین مشکلات و مسائل حوزه سیاست خارجی بود که به مشکل معیشتی منتهی شد. ریشه این مشکلات نیز چیزی نیست جز تحریم‌های بانکی و بین المللی. مردم این روز‌ها حتی برای تامین ساده‌ترین اقلام خود با مشکلاتی مواجهند و بنابراین همه این‌ها زنگ هشدار‌هایی برای این موضوع است که ما در حوزه سیاست خارجی خود به بازنگری و سازماندهی جدید اصول و قواعد این حوزه نیاز داریم.

یک نکته مهم را هم بدانیم که دیپلماسی، یک ابزار است، دیپلماسی نه هدف است و نه محتوای مشخصی دارد. محتوای دیپلماسی کشور را حاکمیت مشخص می‌کند. دیپلماسی مجری دیدگاه‌های حاکمیت است. اگر آقای جلیلی در مذاکرات به جایی نمی‌رسید، علت این بود که اصلا طرز کار با دیپلماسی را بلد نبود و شناخت درستی از دیپلماسی متمدن جهانی نداشت.

در سطح جامعه یک ترس جدی نسبت به انتخاب مجدد آقای جلیلی وجود دارد. سیاست خارجی و داخلی که ایشان و طرفدارانشان دنبال می‌کنند، باعث شده مردمی هم که معمولا رای نمی‌دهند، به سمت صندوق‌های رای بیایند. تحلیل‌های میدانی نشان می‌داهد امکان افزایش مشارکت به عدد بالای ۵۰ درصد وجود دارد چرا که به طور طبیعی صاحبان صنایع، صاحبان کسب و کار، تجار و بازرگانان و البته طبقه متوسط بسیار نگران هستند چرا که اسم آقای جلیلی با تحریم گره خورده و ایشان یکی از بزرگترین موانع سر راه شکل گیری FATF است. این در حالی است که حدود ۳۰ درصد از پول افرادی که مایل به تجارت خارجی هستند بر اثر همین عدم عضویت در FATF و در مسیر دور زدن تحریم‌ها از بین می‌رود. جریان آقای جلیلی به دنبال خودتحریمی است و من معتقدم حتی اگر گرایش‌های سیاسی باعث نشود، گرایش‌های اقتصادی باعث می‌شود بخشی از مردم پای صندوق‌های رای بیایند

چالش‌های حوزه سیاست خارجی از دید برخی از کاندیداها، همچنان به تحریم‌ها محدود می‌شود، اما آیا واقعا مهمترین مشکل ایران در حوزه سیاست خارجی همین است؟ رویا پاک سرشت، خبرنگار فرارو، در استودیو فرارو میزبان دکتر مهران کامروا، استاد روابط بین الملل دانشگاه جورج تاون قطر و مدیر واحد مطالعات ایران در مرکز مطالعات عربی است، تا به این موضوعات پرداخته شود.

چالش‌های حوزه سیاست خارجی ، همچنان از مهمترین موضوعات انتخابات است، رویا پاک سرشت خبرنگار فرارو، میزبان دکتر مهدی ذاکریان، استاد روابط بین الملل است تا به این موضوع بپردازد:

طبیعتا با توجه به نحوه اجرای سیاست‌ها و مذاکرات با کشور‌های خارجی، این که چه شخصی رئیس جمهور شود، متقاوت است و طبیعیست که دو دولت با دو رئیس جمهوری که بسیار متفاوت فکر می‌کنند، سیاست خارجی متفاوتی هم دارند. اما سیاست‌های کلی کشور را رئیس جمهور نمی‌تواند به تنهایی تغییر دهد.

مهمترین تحول سیاست خارجی در دوران دولت سیزدهم، اما از ۷ اکتبر (۱۵مهرماه ۱۴۰۲) آغاز شد که کلیه روند‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را تحت تاثیر خود قرار داد تا دستگاه دیپلماسی ایران تمامی توان و انرژی خود را معطوف به سه هدف اصلی حمایت از فلسطین، حفظ امنیت ایران و فاصله از کانون بحران و کنترل دامنه جنگ و جلوگیری از افزایش تنش قرار دهد.

ما همیشه امیدواریم که وضع بهتر شود، اما چشم انداز چندان مثبت نیست. در حوزه انتخابات آتی ایالات متحده و احتمال پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات هم نمی‌توانیم خود را بازنده مطلق در نظر بگیریم. اتفاقا توپ در زمین ما است و همه چیز به تصمیمات ما بستگی دارد. یک تیم سیاسی و دیپلماسی قوی می‌تواند بازی را تغییر دهد، هرچند که هم اکنون و با تیم فعلی، چندان شانسی برای پیروزی نمیبینم. امیدوارم کاسبان تحریم اجازه دهند و کارشکنی نکنند تا مذاکرات ایران برای شکل گیری روابط خارجی بهتر و کاهش تحریم‌ها در سال جدید موفق باشد.

این تحلیلگر سیاسی در ادامه گفت: «در سال آینده شرایط خوبی نخواهیم داشت چرا که در نیمه دوم سال انتخابات آمریکا را خواهیم داشت و این دلهره وجود دارد که ترامپ انتخاب شود. آمدن ترامپ می‌تواند مترادف با تحریم‌های گسترده‌تر باشد. همچنین احتمال تاثیرگذاری ترامپ روی صادرات نفت ایران بسیار بالا است. در حال حاضر تا ۲ میلیون بشکه نفت صادر می‌کنیم. بر اساس سخنان آقای اوجی در اسفندماه، تولید ما به بیش از ۳ میلیون بشکه رسیده است؛ بنابراین طبیعیست که ترامپ نسبت به خریداران نفت سخت گیری خواهد کرد و البته از اسرائیل و تصمیمات نتانیاهو حمایت می‌کند. با این شرایط اگر ما بتوانیم پیش از انتخابات آمریکا با آمریکا توافقاتی محکم در حوزه‌های مختلف کسب کنیم، می‌توانیم تا حدی در برابر ترامپ سنگر بگیریم. هم اکنون با وضعیت کسری بودجه دولت و مالیات‌هایی که قرار است بگیرد قیمت دلار و سکه و وضعیت تورم نیز تشدید می‌شود. اتفاقا نزدیک شدن به یک توافق بین ایران و آمریکا برای دولت بایدن نیز منفعت دارد چرا که کمک می‌کند دولت بایدن یک دستاورد پیش از انتخابات داشته باشد. حدس من این است که بحران غزه نیز در نیمه نخست سال ۱۴۰۳ کنترل شود و آرامش در غزه حاکم شود و در نتیجه مسئله باب المندب و دریای سرخ و حوثی‌ها نیز حل شود. فکر نمی‌کنم مردم اسرائیل نیز آمادگی داشته باشند که یک جنگ طولانی مدت را تحمل کنند.»

«آیا مجلس می‌تواند وضعیت مالیات‌ها را تغییر دهد؟ ایا می‌تواند روابط خارجی را بهبود ببخشد یا قرار است سیاست‌های مالی و اقتصادی داخلی کشور را تحت کنترل بگیرد و مانع از سوء استفاده‌هایی شود که در برخی ارکان کشور در جریان است؟ مسئله مهاجرت‌های پرشمار نخبگان را نیز در سالی که گذشت داشتیم. باید دید آیا دولت و مجلس می‌توانند جلوی این مهاجرت‌های گسترده را بگیرند یا حتی روند مهاجرت‌ها را معکوس کنند یا خیر. این‌ها مسائلی است که اکنون و در سال جدید باید برایشان برنامه ریزی شود و فردا دیر است.»

« سیاست خارجی ایران قدرت اقناعی خود را از دست داده است؛ یعنی نتوانسته حتی متحدین منطقه‌ای ایران و افکار عمومی همسایگان را قانع سازد که منافع ایران با منافع آن‌ها همسو و هم‌راستاست.»

«حشمت‌الله فلاحت پیشه»، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس و استاد دانشگاه علامه طباطبایی گفت: من هنوز هم معتقدم که برجام فدای روسیه و جنگ اوکراین شد. من متأسفم برای آن دسته از ایرانی‌هایی که آن موقع رفتند در خود مسکو مصاحبه کردند و گفتند نه، روس‌ها مانع نبودند، ما اختلافات دیگری داریم و اختلافات دیگر را آمدند مطرح کردند؛ اختلافاتی که بعد از مذاکرات اضافه شد و برجام برگ اول ایران بود که فدای روسیه شد.

مجلسی انگارهای دوران جنگ سرد را پایان یافته می داند و در ضرورت تغییر سیاست خارجی «نگاه به شرق»نوشت: در چنین وضعی است که روسیه و چین به خود اجازه می‌دهند درباره تمامیت ارضی ایران اظهارنظر کنند. زمانی هم که اعتراضی به آن‌ها صورت می‌گیرد، مدعی می‌شوند که ما نگفتیم جزایر سه گانه باید از ایران جدا شود و تنها خواهان تعیین تکلیف موضوع در دادگاه شدیم. پاسخ صحیح به آن‌ها باید این باشد که شما حق چنین اظهارنظری را ندارید.

هر کشوری، روابط خود را از زاویه منافع خود با ما تعریف می‌کند و از همان زاویه نیز با ما گفتگو می‌کنند. ما مدتی پیش درست مثل همین مشکلات را با چین نیز داشتیم و شکایت می‌کردیم که چرا چین موضعی نزدیک به کشور‌های عربی گرفته و منافع ما را نادیده گرفته است. اکنون نیز، درباره روسیه، تاریخ تکرار شده است و از رفتار روسیه ابراز ناراحتی می‌کنیم؛ بنابراین شاید وقت ان رسیده که به جای بررسی رفتار دیگر کشورها، روی رفتار‌های خودمان متمرکز شویم.

سفیر پیشین ایران در اتحاد جماهیر شوروی، در نامه‌ای سرگشاده به شورای نگهبان به انتقاد از دوگانگی دیپلماسی و میدان پرداخت.

با وجود اینکه قوانین ما تاکید بر نقش دولت و وزارت امورخارجه در تصمیم‎گیری‎های برون‌مرزی دارد، از همان ابتدای کار پیروزی انقلاب اسلامی اختلاف بر سر تصمیم‌گیری حوزه سیاست خارجی وعدم هماهنگی‌ها و موازی‌کاری‌ها به میان آمد. چنانچه پیش از اینکه قانون اساسی و حکومت جمهوری اسلامی به تایید مردم برسد، کریم سنجابی، وزیر امورخارجه دولت موقت در ۲۷ فروردین ۱۳۵۸ به دلیل همین موازی‌کاری‌ها استعفا داد.

به رغم وجود اختلافات بین دولت‌ها و شکل‌گیری منافعی متضاد، تمامی دولت‌ها در همکاری با سایرین منافع نسبی را بر منافع مطلق ترجیح می‌دهند و بدین سان همکاری را تا بدان‌جا ادامه خواهند داد که تغییری در جایگاه طرف مقابل ایجاد نشود. نه غرب و نه شرق هیچ‌کدام در تعاملات با جمهوری‌اسلامی‌ایران این اصل را نادیده نخواهند گرفت؛ چراکه به باور هر دو طرف، هرگونه تعاملی که سبب تغییر جایگاه ایران در نظم جهانی شود، در مقام ورود رقیبی جدی به عرصه نظام بین‌الملل تعبیر خواهد شد. تضاد منافع قدرت‌های بزرگ، تنها فرصت‌هایی موقت برای گسترش روابط با یک طرف فراهم می‌کند.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی تاکید دارد عامل مشارکت در اقتصاد جهانی احتمال جنگ نظامی میان چین و آمریکا را از بین برده، زیرا ۶۰ درصد کالای مصرفی آمریکایی‌ها تولید چین است. او در ادامه، اما مهمترین دغدغه مسئولان را امنیت داخلی و خارجی دانسته، و از این رو معتقد است در ایران برخلاف کشور‌های توسعه یافته، مناظره میان دو تفکر مخالف و موافق که خود عامل بسیار مهمی در رشد اقتصادی است در حوزه اقتصاد و یا سیاست خارجی صورت نمی‌گیرد.

عربستان کاملا در مسیر سیاست موازنه‌ای حرکت می‌کند یعنی با غرب و شرق در رابطه است. عربستان مایل است از نظر اقتصادی، حداکثر استفاده را از شرق و چین و ژاپن و ... ببرد، اما متحد غرب نیز بماند و به همین خاطر نیز اصرار دارد آمریکا امنیت عربستان را تضمین کند. اکنون که عرب‌ها به دنبال قرار گرفتن بین ۱۰ قدرت برتر جهانی است، به دنبال تندروی‌های گذشته نیست. در نتیجه توسعه و ثبات را همزمان پایه ریزی می‌کند. برقرای ارتباط با ایران نیز در راستای همین ثبات منطقه‌ای بود.

موضع گیری‌های دو کشور چین و روسیه در به رسمیت شناختن حق اعراب بر جزایر سه گانه، درست زمانی انجام می‌شود که سیاست خارجی دولت سیزدهم، توجه به کشور‌های شرقی، به مثابه تکیه گاهی برای ایجاد اتحاد‌های راهبردی و دیوار‌های دیپلماتیک در برابر غرب است.