پس از سقوط بشار اسد، روسیه تلاش‌های خود برای گسترش نفوذ اقتصادی و نظامی در سوریه را شدت داده است. با واریز میلیون‌ها دلار به بانک مرکزی دمشق و انعقاد قرارداد‌های جدید در زمینه معادن، انرژی و زیرساخت‌ها، مسکو حضور خود را در این کشور تثبیت کرده است. از سوی دیگر، با کاهش کمک‌های مالی قطر و عربستان و بلاتکلیفی سیاست‌های آمریکا، سوریه در جستجوی شریک جدیدی برای بازسازی اقتصادی و کاهش وابستگی به ترکیه به روسیه نزدیک‌تر شده است.
فرارو- بنویت فوکون خبرنگار ارشد مسائل سیاسی و اقتصادی روزنامه وال استریت ژورنال
به گزارش فرارو به نقل از روزنامه وال استریت ژورنال، چند روز قبل از سقوط نظام بشار اسد، دولت روسیه اعلام کرد که شورشیان سوری که به‌سمت دمشق در حال پیشروی بودند، تروریست محسوب می‌شوند. اما اکنون با به‌قدرت رسیدن همین گروه‌ها، مسکو فرصتی تازه یافته تا نفوذ اقتصادی خود در سوریه را گسترش دهد و پایگاه‌های نظامی‌اش را حفظ کند.
این تحول برای بسیاری غیرمنتظره بود. طی ده سال جنگ داخلی سوریه، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نقشی اساسی در حمایت و پشتیبانی از نظام اسد ایفا کرد. پایگاه‌های نظامی روسیه در سواحل سوریه، نه‌تنها امکان گسترش نفوذ مسکو به مدیترانه و شمال آفریقا را فراهم کرد، بلکه به روسیه اجازه داد مواضع شورشیان، از جمله هیئت تحریر الشام که اکنون در قدرت است را هدف حملات هوایی قرار دهد. پس از فرار بشار اسد از کشور، او به مسکو پناه برد؛ جایی که به‌نظر می‌رسد برنامه‌های آینده سوریه از همین نقطه تنظیم خواهد شد.
در همین حال، متحدان آمریکا در خاورمیانه که همچنان نسبت به سیاست‌های دولت ترامپ در قبال سوریه نامطمئن هستند، کمک‌های اضطراری به دولت جدید سوریه را متوقف کرده‌اند. این خلأ، فرصت تازه‌ای را در اختیار روسیه قرار داده تا نه‌تنها حضور خود را تثبیت کند، بلکه آن را تقویت نماید. یکی از نخستین نشانه‌های بهبود روابط میان دو طرف، واریز مبلغی معادل ۲۳ میلیون دلار از سوی روسیه به بانک مرکزی دمشق در ماه گذشته بود. مقامات ارشد سوریه و اروپا تأیید کردند که مسکو این اسکناس‌ها را برای اقتصادی که به‌شدت با کمبود نقدینگی مواجه است، چاپ کرده؛ اقدامی که بسیاری از کشور‌ها به‌دلیل نگرانی از تحریم‌های بین‌المللی از انجام آن خودداری کرده‌اند.
این تزریق نقدینگی از سوی روسیه در حالی انجام شد که قطر و عربستان سعودی، کمک‌های مالی وعده‌داده‌شده به دولت جدید سوریه را به تعویق انداخته‌اند. دو کشور منتظرند ببینند آیا تحریم‌های آمریکا علیه رهبران پیشین جهادی که اکنون در قدرت هستند، لغو خواهد شد یا خیر. در این میان، دولت سوریه و عربستان سعودی از ارائه هرگونه توضیح در این خصوص خودداری کردند و کرملین نیز پاسخی رسمی به این پرسش‌ها نداد.
مسکو که خود به‌دلیل جنگ اوکراین زیر فشار تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار دارد، از نگرانی‌های مشابه در تعامل با سوریه رهاست. آنا بورشچفسکایا، پژوهشگر مؤسسه واشنگتن معتقد است «مزیت روسیه در مذاکرات با سوریه این است که مسائل اخلاقی هیچ مانعی سر راه آن قرار نمی‌دهد و مسکو می‌تواند تصمیماتش را بدون نیاز به اجماع اجرا کند.» او همچنین تاکید کرد: «پرسش اصلی این است که غرب چگونه می‌خواهد جایگاه خود را تعیین کند و با سوریه همکاری نماید تا به‌تدریج وابستگی این کشور به روسیه کاهش یابد.»
بزرگترین دستاورد مسکو در این تحولات، حفظ پایگاه‌های نظامی‌اش در سوریه است؛ پایگاه‌هایی که به‌طور قابل توجهی سطح نفوذ منطقه‌ای روسیه را افزایش می‌دهد، به‌ویژه در شرایطی که کرملین با تبعات جنگ اوکراین درگیر است. مذاکرات خصوصی میان دو طرف، طیفی از موضوعات را در بر گرفته است؛ از تزریق میلیارد‌ها دلار نقدینگی و سرمایه‌گذاری در میادین گازی و بنادر گرفته تا احتمال ارائه عذرخواهی رسمی مسکو بابت حملات به غیرنظامیان و حتی درخواست مقامات جدید سوریه برای استرداد بشار اسد. با این حال، به گفته مقامات سوری و اروپایی مطلع از این گفتوگوها، روسیه تاکنون تمایلی به بحث درباره استرداد رهبر سابق سوریه نشان نداده است.
در همین حال، دولت ترامپ هنوز برنامه مشخصی برای همکاری با رژیم جدید سوریه تدوین نکرده است. دیوید شنکر، دیپلمات سابق آمریکایی در این‌باره گفت: «عدم مشارکت فعال آمریکا در سوریه، مقابله با نفوذ مجدد روسیه را دشوارتر می‌کند.» دیوید شنکر که در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ مدیریت بخش خاور نزدیک وزارت خارجه آمریکا را برعهده داشت، تاکید کرد که نبود یک سیاست روشن از سوی واشنگتن، عملاً مسیر را برای گسترش نفوذ روسیه هموار می‌سازد.
یک توافق جامع میان روسیه و سوریه می‌تواند بسیاری از مناسبات سنتی میان دو کشور را که در سال‌های پیش از جنگ پایه‌گذاری شده بود، بازسازی کند. در دوران بشار اسد، سوریه یکی از وفادارترین مشتریان تسلیحاتی روسیه محسوب می‌شد و در مقابل، روسیه نیز از مهم‌ترین شرکای تجاری این کشور به‌شمار می‌رفت. در همان دوره، شرکت‌های روسی میلیارد‌ها دلار در پروژه‌های زیرساختی و انرژی در سوریه از جمله در استخراج نفت از میادین سوریه و فرآوری گاز طبیعی برای صادرات سرمایه‌گذاری کردند.
این دور جدید مذاکرات زمانی کلید خورد که میخائیل بوگدانوف، معاون وزیر خارجه روسیه و الکساندر لاورنتیف، فرستاده ویژه روسیه به سوریه ژانویه گذشته وارد دمشق شدند. هدف اولیه این رایزنی‌ها، تعیین تکلیف آینده پایگاه هوایی حمیمیم و پایگاه دریایی طرطوس بود. اما به‌گفته منابع آگاه، گفتوگوها به‌سرعت فراتر رفت و به سمت برنامه‌ریزی برای همکاری‌های اقتصادی گسترده‌تر سوق پیدا کرد.
ارتباط تازه روسیه با رهبران جدید سوریه زمانی وارد مرحله جدی‌تر شد که ولادیمیر پوتین و احمد الشرع، رهبر شورشی که اکنون ریاست‌جمهوری سوریه را در دست دارد، نخستین تماس تلفنی خود را برقرار کردند. در این گفت‌و‌گو، دو طرف درباره همکاری‌های سیاسی، تجاری و اقتصادی بحث و تبادل نظر کردند و پوتین بر آمادگی روسیه برای «بهبود وضعیت اقتصادی-اجتماعی سوریه» تأکید کرد؛ موضوعی که در بیانیه رسمی کرملین نیز به آن اشاره شد. چند روز بعد، در نخستین اقدام عملی، مسکو یک هواپیمای حامل اسکناس به دمشق ارسال کرد.
در این میان، سوریه نیز تلاش دارد تا روابط خارجی خود را فراتر از ترکیه تنوع ببخشد؛ کشوری که در سال‌های گذشته نقشی کلیدی در حمایت از شورشیان هیئت تحریر الشام ایفا کرده بود. چند روز پس از سقوط بشار اسد، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه هیأتی از تجار و مقامات دولتی را به دمشق فرستاد و همزمان نیرو‌های نظامی ترکیه در بخش‌هایی از شمال سوریه مستقر شدند؛ حضوری که همچنان یکی از عوامل تنش‌زا در معادلات جدید سوریه محسوب می‌شود.
دمشق تلاش کرده است مذاکرات با روسیه را تلاشی برای جبران خسارت‌های ناشی از حملات هوایی روسیه معرفی کند؛ حملاتی که در سال‌های گذشته و با هدف حمایت از نظام بشار اسد انجام شد. به گفته منابع مطلع، مذاکره‌کنندگان سوری در گفت‌و‌گو‌های اخیر اعلام کرده‌اند که دولت جدید خواهان بازگرداندن وجوهی است که نظام سابق در سال‌های گذشته به روسیه منتقل کرده بود.
طبق سوابق گمرکی، بانک مرکزی سوریه بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ نزدیک به ۲۵۰ میلیون دلار به یک بانک دولتی در مسکو انتقال داده است. همچنین، گزارش سال ۲۰۱۹ سازمان ضدفساد گلوبال ویتنس نشان می‌دهد که اعضای خانواده اسد، که ثروت شخصی خود را عمدتاً از انحصارات تجاری و دریافت رشوه به‌دست آورده بودند، بیش از ۴۰ میلیون دلار صرف خرید آپارتمان‌های لوکس در برج‌های مسکو کرده‌اند.
پس از تماس تلفنی ولادیمیر پوتین با احمد الشرع، ریاست‌جمهوری سوریه اعلام کرد که پوتین از وزیر امور خارجه سوریه برای سفر رسمی به مسکو دعوت کرده است. دمشق همچنین خبر داد که رئیس‌جمهور روسیه آمادگی خود را برای بازنگری در مفاد قرارداد‌هایی که در دوران بشار اسد میان دو کشور به امضا رسیده بود، ابراز کرده است؛ موضوعی که به‌گفته منابع مطلع، یکی از مطالبات کلیدی دولت جدید سوریه محسوب می‌شود. این قرارداد‌ها طیف وسیعی از پروژه‌های راهبردی را در بر می‌گیرد؛ از جمله آغاز مجدد ساخت بندر طرطوس، توسعه میدان‌های گاز طبیعی فراساحلی، بهره‌برداری از معادن فسفات، اکتشاف و توسعه میدان‌های هیدروکربنی در پالمیرا و ساخت یک کارخانه تولید کود شیمیایی در حمص واقع در مرکز سوریه.
در واقع این مذاکرات جاه‌طلبی‌های اقتصادی قدیمی روسیه در سوریه را دوباره فعال کرده است؛ جاه‌طلبی‌هایی که در دوران بشار اسد اغلب به بن‌بست خورده بود و رئیس‌جمهور سابق سوریه به شریکی ناکارآمد برای مسکو تبدیل شد. منابع مطلع می‌گویند که در هفته‌های منتهی به سقوط اسد، اسرائیل تلاش کرد با دولت تازه‌روی‌کارآمده ترامپ به توافقی پشت‌پرده برسد؛ توافقی که به‌موجب آن، روسیه اجازه پیدا می‌کرد آزادانه در سوریه سرمایه‌گذاری کند، مشروط بر اینکه اسد از ایران فاصله بگیرد. اما با عقب‌نشینی تیم ترامپ از این ابتکار، مسکو که از ناکارآمدی اسد به ستوه آمده بود، در نهایت او را کنار گذاشت. در خارج از سوریه، گزینه‌های منطقه‌ای روسیه برای گسترش نفوذ نظامی محدود است. هرچند روسیه به پایگاه‌های هوایی تحت کنترل خلیفه حفتر در لیبی دسترسی دارد، اما به‌گفته مقامات لیبیایی، اروپایی و آمریکایی، مذاکرات مسکو برای ایجاد یک پایگاه دریایی در سواحل لیبی تاکنون بی‌نتیجه بوده است.
اکنون روسیه فرصتی تازه یافته تا حضور خود در سوریه را بازسازی و تقویت کند. همزمان، دمشق نیز ممکن است در مسکو شریکی جدید بیابد که بتواند به‌تدریج نفوذ ترکیه و ایران، دو قدرت تأثیرگذار منطقه‌ای را کاهش دهد. یکی از مقامات سوری که از روند مذاکرات اخیر مطلع است، گفت: «با وجود جنایات روسیه در بمباران‌ها و تأمین تسلیحات برای رژیم پیشین، سوری‌ها اعلام کرده‌اند که خواهان آغاز فصلی جدید هستند.»
