جشن میانه زمستان؛ جشنی کهن با آداب و رسوم باستانی

جشن میانه زمستان یکی از جشن های فراموش شده در تاریخ ایران است که ۴۵ روز بعد از شروع زمستان و در تاریخ ۱۵ بهمن برگزار می‌گردد. ایرانیان در این روز، به استقبال بهار رفته و به دلیل پشت سر گذاشتن نیمه سخت زمستان، به شادی و پایکوبی می‌پردازند.

 

به گزارش ایرنا، مهم‌ترین ویژگی جشن میانه زمستان را همانند دیگر جشن‌های باستانی ایران می‌توان تجلیل از طبیعت و چرخه فصول دانست. با گذشت زمان و تغییر سبک زندگی، بسیاری از آداب و رسوم باستانی ایرانیان به فراموشی سپرده شده است؛ جشن میانه زمستان نیز از این قاعده مستثنی نیست و امروزه کمتر کسی از آن اطلاع دارد. چنانچه با ما همراه شوید، می‌توانید درباره این جشن بیشتر بدانید.

جشن میانه زمستان، بخشی از جشن‌های تقسیم‌شده فصلی سال (ورشیم یا فرشیم) است. ایرانیان در روز ۱۵ بهمن برای پشت سر گذاشتن نیمی از زمستان سخت و نزدیک شدن به بهاری دل‌انگیز و پربار پایکوبی می‌کردند. در گذشته‌های دور که گاه‌شماری برای تشخیص روزها و ماه‌ها نبود، ایرانیان باستان برای بخش‌بندی سال، آن را به چهار ورشیم تقسیم می‌کردند و هر ورشیم با برگزاری جشن و آیین مخصوص همان دوره، به دو بخش تقسیم می‌شد. تقسیم‌بندی سالانه اگرچه به‌ظاهر ساده، ولی اقدامی زیرکانه و هوشمندانه‌ برای شمارش روزها بود. همچنین مردم با استناد به آن می‌توانستند آغاز و پایان سال را نیز تخمین بزنند.

ایرانیان باستان روز ۱۵ بهمن را به مناسبت گذراندن زمستان و نزدیک شدن به بهار جشن می‌گرفتند و یکی از انگیزه‌های برگزاری جشن‌ نیمه بهار، جشن نیمه تابستان، جشن نیمه پاییز و جشن نیمه زمستان این بود که دامداران و کشاورزان بتوانند برای کشت‌وکار و امور مربوط به مشاغل خود برنامه‌ریزی داشته باشند. 

 

در ایران باستان، جشن‌های فصلی با نام دیگر «گاهنباری» نیز شناخته می‌شدند. باور پژوهشگران بر این است که جشن‌های گاهنباری شامل هشت جشن بودند که موبدان ساسانی با تحریف آیین‌های کهن، دو جشن از آن‌ها را حذف کردند. این حذف نیز با این قصد انجام شد که گاهنبارها تبدیل به ۶ گاه شوند و با ۶ گام آفرینش در تقویم مزدیسنا (مزدا پرستی) و برخی باورهای دینی موبدان هماهنگ باشد؛ علاوه بر این تلاش می‌کردند که به جشن‌های فصلی، ریشه دینی بدهند.

 

«گاهنبار»، «گاهبار»، «گَهَنبار»، «گاسان بار» یا جشن‌های فصلی بر اساس نوشته‌های تاریخی توسط اسطوره‌های آریایی و زرتشتی اشاره به ۶ روزی دارد که خداوند دنیا را خلق کرد. در کتاب زند به نقل از زرتشت مکتوب شده است که اهورامزدا دنیا را در ۶ گاه به‌وجود آورد. اول هرگاه، یک نام وجود دارد و برای هرکدام نیز جشنی برگزار می‌شود. می‌گویند همان‌گونه که در دین سامی، خداوند جهان هستی را طی ۶ روز خلق می‌کند، در دین زرتشتی نیز اهورامزدا در طول ۶ گاهنبار، دنیای مادی را آفریده است.

 

گروهی از پژوهشگران بر این عقیده هستند که سال گاهنباری از هنگام دگرگونی تابستانی یا به زبان ساده نخستین روز تابستان (بلندترین روز سال) آغاز می‌شده است و پس از طی هفت بازه زمانی (شامل سه پایان فصل و چهار میانه فصل: سه پایان ورشیم و چهار میانه) به آغاز سال بعدی یا جدید می‌رسید. در این بین پایان فصل بهار که مصادف با ابتدای سال گاهنباری بود، برخلاف دیگر تقسیم‌بندی‌ها، مراسمی نداشت و آن زمان آغاز سال نو به حساب می‌آمد. موبدان زرتشتی همچنین آیین جشن میانه زمستان را به جشن سده شباهت می‌دهند. جشن‌های فصلی یا گاهنباری با رای شورای عالی سیاست‌گذاری ثبت میراث معنوی در لیست آیین‌های ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

میدیوزَرِیم (Maidh-Yo-Zarem) یا  در زبان اوستایی مئیذیوئی زرمیه: این عبارت به‌معنای میانه فصل سبز یا میانه بهار است که در گاهنبار ابتدایی قرار دارد. این گاهنبار یا جشن پس از طی ۴۵ روز از اول سال و به عبارتی در روز ۱۵ اردیبهشت ماه برگزار می‌شود. زرتشتیان اعتقاد دارند که آفریدگار آسمان را در ابتدای سال خلق کرده است.

 

میدیوشِیم (Maidh-Yo-Shema) یا  در زبان اوستایی مئیذیوشمه: این کلمه به معنی میانه تابستان است. گاهنبار میدیوشیم، بعد از گذشت ۱۴۵ روز از ابتدای سال و دقیقا در روز ۱۵ تیر ماه برگزار می‌شود. گفته شده که در این گاهنبار خداوند آب را خلق کرده است.

 

پَیته‌شَهیم (Paiti-Shahem) یا در زبان اوستایی پئیتیش ههیه: این واژه به معنی پایان فصل تابستان است. این گاهنبار که رتبه سوم را دارد پس از طی ۱۸۰ روز از اولین روز سال برگزار می‌شود. در واقع گاهنبار پیته‌شهیم برابر با روز ۳۰ شهریور ماه است. زرتشتیان بر این عقیده هستند که در این خداوند زمین را خلق کرده است.

 

اَیاسرِم (Aya-Threm) یا در زبان اوستایی یاسرمه: چهارمین گاهنبار به معنی آغاز سرما و میانه پاییز است. این آیین در روز دویست و دوازدهم از آغاز سال برگزار می‌شود. زرتشتیان اعتقاد دارند در این گاهنبار تمامی گیاهان روی زمین آفریده شدند.

 

میدیارِم (Maidh-ya-Rem) یا  در زبان اوستایی مئیذیاتیریه: گاهنبار پنجم معنی میانه سال و انتهای پاییز را دارد. این گاهنبار مصادف با گذشت ۲۹۰ روز از شروع سال است. در روز ۲۰ دی ماه، هم‌زمان با کامل شدن آفرینش جهان، آفریدگار، جانوران را برای زیستن در این جهان خلق کرد.

 

هَمَسپَتمَدُم (Hamas-Path-Maedem) یا در زبان اوستایی همسپت مدم: گاهنبار ۶ و آخر به‌معنای برابری روز و شب، برابری سرما و گرما و مصادف با پایان زمستان و آغاز سال جدید است. این آخرین گاهنبار در سیصدوشصت‌وپنجمین روز سال برگزار می‌شود. این گاهنبار با نام دیگر «وهیشتواشت» نیز نام‌گذاری شده است و دلالت بر این دارد که در این روز انسان خلق شده است و خداوند کل جهان را آفرید.

 

برخی دانشمندان و پژوهشگران از آتش به‌عنوان آخرین و هفتمین مرحله یاد کردند که نماد انرژی، نیرو و توان جنبش در جهان هستی است. ۶ جشن به پاس آفریده شدن آسمان، آب، زمین، گیاهان، جانوران و انسان‌ها برگزار می‌شود. نوروز را نیز جشن آفرینش آتش و بزرگداشت آن می‌دانند. 

 

از لحاظ زمانی طول هرکدام از جشن‌های فصلی از جمله جشن میانه زمستان، پنج روز بود و آخرین روز از این مراسم‌ اهمیت خاصی داشت. این پنج روز (گات‌های پنج‌گانه)، به زرتشتی «اهنود»، «اشتود»، «سپنت مد»، «وهوخشتر» و «وهیشتوایشت» نام دارند.

گاهنبارها آیین و جشن‌هایی را شامل می‌شود که از دوران باستان ایران شکل گرفتند و در همه جای ایران برپا می‌شدند. متون به‌جامانده، بنیان‌گذار گاهنبارها را «شاه جمشید» (یکی از پادشاهان کیانی) عنوان می‌کنند. این جشن‌ها از جمله میانه زمستان، با پیشینه باستانی و دیرینه زندگی ایرانیان و زرتشتیان ارتباط تنگاتنگ داشتند. همچنین هموطنان زرتشتی به مناسبت این ۶ گاهنبار جشن‌های بزرگ و مفصلی می‌گیرند و در مراسم خود به ستایش اهورامزدا و شکر نعمت‌های بی‌پایان آفریدگار می‌پردازند.

 

با توجه به اینکه در هر گاهنبار از سوی خداوند آفرینشی صورت گرفته است، این آفریده‌ها به‌نوعی برای کشاورزان و کشاورزی مفید بودند و همچنین به زندگی آن‌ها رونق می بخشید، مردم بر این باور بودند که هرکدام از این رویدادها آغاز جشن کشاورزی است؛ به همین دلیل پنج روز متمادی آیین‌ها و مراسم را به جا می‌آوردند.

آقای «رضا مرادی غیث‌آبادی»، پژوهشگر، باستان‌شناس و نویسنده کتاب‌های تاریخی و گاه‌شماری کوناگونی است. وی معتقد است که یکی از علل فراموشی جشن میانه ی زمستان می‌تواند نیامدن اسم آن در ۶ مرحله گاهنبارها باشد. بر اساس گفته‌های او جای دو تاریخ و مرحله زمانی در میان گاهنبارها خالی است؛ اول، جشن نوروز و دوم، جشن میانه زمستان. آقای غیث‌آبادی همچنین اعتقاد دارد که فراموشی گاهنبار میانه زمستان به‌دلیل تصرف «موبدان» دوره ساسانی بوده است و امکان دارد در جهت حفظ ترتیب و تطبیق تعداد گاهنبارها با ۶ مرحله آفرینش برنامه‌ریزی شده باشد.

جشن میانه زمستان در ۱۵ بهمن ماه هر سال برگزار می‌شود؛ به عبارتی پس از طی شدن ۴۵ روز از ابتدای زمستان و ۴۵ روز مانده به اولین روز بهار موعد برگزاری این جشن است.

 

جالب است بدانید که تاکنون چندین تقویم آفتابی باستانی در ایران یافت شده است که بر اساس قانون و نظام گاه‌شماری و گاهنباری و در واقع بر مبنای آغاز و میانه و پایان فصل‌ها طراحی و ساخته شدند؛ همچنین نیمه زمستان در بعضی از گاه‌شمارهای بومی مانند گاه‌شمار «وهار کردی» در تقویم‌های محلی لرستان، کردستان و قوم بختیاری و «آغاز سال نو» در تقویم‌های شمال غربی هندوکش یا افغانستان امروزی نیز آمده است.

مهم‌ترین ویژگی جشن میانه زمستان، مانند دیگر جشن‌های باستانی ایران، ریشه داشتن آن در احترام و بزرگداشت طبیعت دارد. آیین دیگر این مراسم همچنین شامل دف‌زنی، خوردن آش مخصوص، یسنا خوانی، دعا کردن، شب‌نشینی و در نهایت رقص و پایکوبی تا شب است.

 

همه مردم اعم از دارا و ندار علاوه بر شرکت در جشن میانه زمستان، بر اساس توانایی مالی، خوراکی یا غذایی نیز به‌همراه می‌آوردند. شرکت‌کنندگان در ابتدا برای شکرگزاری نعمت‌های الهی به نیایش می‌پرداختند، سفره گسترده‌ای پهن می‌کردند و همه مردم بر سر یک سفره غذا می‌خوردند؛ سپس با بیرون آوردن وسایل کشاورزی خود از انبارها، آن‌ها را تعمیر و تمیز می‌کردند و برای شروع سال جدید و کشت‌وکاری بهتر آماده می‌شدند.

 

از آخرین آیین‌هایی که در جشن میانه زمستان انجام می‌شد، می‌توان به اهدا یا بخشش قسمتی از درآمد مردم متمول به افراد بی‌بضاعت و کم‌بضاعت اشاره کرد؛ افراد توانا و خیر بخشی از اموال خود اعم از باغ، مزرعه، زمین، خانه و پول نقد را به نیازمندان می‌بخشیدند.