آیا شورشیان سوریه می‌توانند دمشق را تصرف کنند؟

فرارو- قتیبه ادلبی پژوهشگر فعال سوری و عضو ارشد برنامه‌های خاورمیانه و مرکز رفیق حریری شورای آتلانتیک.

به گزارش فرارو به نقل از شورای آتلانتیک، از تاریخ ۶ آذر، ائتلافی از نیرو‌های مخالف در شمال غرب سوریه به سرکردگی هیئت تحریر الشام عملیات گسترده‌ای را علیه مواضع دولت بشار اسد و گروه‌های مقاومت در این منطقه آغاز کرده است. در تاریخ ۸ آذر، نیرو‌های مخالف موفق به تصرف شهر حلب، دومین شهر بزرگ سوریه شدند. سپس در ۱۴ آذر، این نیرو‌ها وارد شهر حما، چهارمین شهر بزرگ سوریه شدند؛ پس از آنکه ارتش عربی سوریه وابسته به بشار اسد اعلام کرد نیرو‌های خود را از مرکز شهر به حاشیه‌های آن عقب کشیده است.

تحولی چشمگیر در جنگ سوریه: پیشروی مخالفان در حما و تغییر موازنه قدرت

این عملیات، نخستین حمله بزرگ نیرو‌های مخالف از زمان توافق آتش‌بس ادلب در سال ۱۳۹۹ میان روسیه و ترکیه به شمار می‌رود و تحولی چشمگیر در موازنه قدرت در جنگ داخلی سوریه محسوب می‌شود. تصرف حما یک پیروزی راهبردی مهم برای مخالفان به شمار می‌آید، اما دمشق همچنان به‌عنوان جایزه اصلی و هدف نهایی باقی می‌ماند. در ادامه، باید تحولات این عملیات گسترده مخالفان را به دقت زیر نظر گرفت.

عملیات نیرو‌های مخالف با عنوان «بازدارندگی از حمله» در واکنش به افزایش حملات توپخانه‌ای و موشکی نیرو‌های دولت اسد صورت گرفت. نیرو‌های دولت اسد و گروه‌های مقاومت با استفاده از بلندی‌های استراتژیک اطراف مناطق تحت کنترل مخالفان در شمال غرب سوریه، از توپخانه، راکت‌ها و برای هدف قرار دادن زیرساخت‌های نظامی در استان ادلب بهره می‌بردند. موفقیت‌های مخالفان تاکنون هم ناشی از عوامل خارجی نظیر کاهش حمایت حزب‌الله از دولت بشار اسد و هم ناشی از هماهنگی داخلی میان نیرو‌های مخالف در استان ادلب و حلب همجوار بوده است.

پیشروی مخالفان در استان حما، به‌طور چشمگیری موازنه قدرت را به نفع آنان تغییر داده است. فروپاشی خطوط دفاعی دولت بشار اسد، بیانگر شکست تاکتیکی و آشفتگی گسترده‌تر راهبردی در صفوف نیرو‌های تحت امر اوست. تصرف حلب توسط نیرو‌های مخالف، یک دستاورد بزرگ محسوب می‌شود، اما تثبیت کنترل بر حما از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ چرا که این شهر از منظر سیاسی و راهبردی نقشی کلیدی ایفا می‌کند.

اهمیت راهبردی حما؛ از پایگاه‌های نظامی تا گره ترانزیتی سوریه

حما در مرکز سوریه و میان شهر‌های مهم این کشور واقع شده و یک گره حیاتی برای کنترل خطوط تأمین و مسیر‌های حمل‌ونقل سراسر کشور محسوب می‌شود. این استان میزبان یکی از پایگاه‌های هوایی مهم نظامی است که توسط ارتش عربی سوریه و متحدان آن، از جمله نیرو‌های روسیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این پایگاه نقش کلیدی در اجرای حملات هوایی، عملیات شناسایی و پشتیبانی لجستیکی در طول جنگ داشته است. علاوه بر این، شهر حما و مناطق اطراف آن، که اکنون در اختیار مخالفان قرار گرفته است، شامل چندین پادگان نظامی و مواضع توپخانه‌ای می‌باشد و به همین دلیل، یک مرکز عملیاتی بسیار مهم به شمار می‌رود.

پیشروی مخالفان در حما و مناطق اطراف آن، به طور جدی توانایی دولت بشار اسد برای مقابله با حملات مخالفان، بازپس‌گیری مناطق ازدست‌رفته و دفاع از پایگاه‌های باقی‌مانده‌اش در مرکز سوریه را تضعیف خواهد کرد. تسلط بر این منطقه نه تنها یک پیروزی نظامی، بلکه تغییری استراتژیک در روند جنگ داخلی سوریه به نفع مخالفان محسوب می‌شود. نیرو‌های مخالف احتمالاً در گام بعدی به سوی جنوب حرکت کرده و مسیر خود را به سمت دمشق ادامه خواهند داد. با این حال، پس از تصرف موفقیت‌آمیز حلب و حما، این نیرو‌ها با چالش‌های جدیدی در زمینه نظامی، اجتماعی و حکومتی روبه‌رو خواهند شد.

مخالفان نیاز خواهند داشت تا دستاورد‌های خود را در استان حما تثبیت کنند. این منطقه برای حفظ اهرم فشار نظامی و راهبردی علیه دولت اسد اهمیت ویژه‌ای دارد و احتمالاً نخستین هدف دولت برای معکوس کردن روند عملیات مخالفان خواهد بود. همچنین، چالش‌های لجستیکی و عملیاتی، از جمله نیاز به تأمین تدارکات، ممکن است پیش روی مخالفان قرار گیرد. اطلاعات منابع عمومی نشان می‌دهد که نیرو‌های ارتش سوریه در زمان عقب‌نشینی از پایگاه‌های نظامی، مقادیر قابل‌توجهی تجهیزات و مهمات به جا گذاشته‌اند که می‌تواند به پیشروی مخالفان کمک کند. با این حال، گستردگی مناطقی که در استان حما به کنترل مخالفان درآمده، ممکن است نیرو‌های آنها را پراکنده کرده و زمینه را برای ضدحملات دولت فراهم کند.

ورود به حمص؛ آزمونی برای خطوط قرمز روسیه در سوریه

با حرکت مخالفان به سمت جنوب و ورود به استان حمص، چالش‌های تازه‌ای آشکار خواهد شد. حمص، سومین شهر بزرگ سوریه، به‌عنوان یک گره ترانزیتی کلیدی عمل می‌کند و دمشق را به استان‌های شمالی و غربی از جمله پایگاه‌های ساحلی دولت در لاذقیه و طرطوس، متصل می‌سازد؛ مناطقی که میزبان پایگاه‌های نظامی روسیه هستند. ورود به استان حمص مستلزم عبور از مناطقی با جمعیت قابل توجه علوی است که بسیاری از آنها حامیان سرسخت دولت اسد به شمار می‌روند. این موضوع، چالشی برای مخالفان در جلب حمایت محلی محسوب می‌شود. علاوه بر این، یک دهه درگیری میان شبه‌نظامیان حامی اسد و نیرو‌های مخالف در این استان، منجر به ایجاد استحکامات دفاعی بیشتری شده است. حمص همچنین محل تمرکز قابل توجهی از نیرو‌های دولتی سوریه است که توسط شبه‌نظامیان متحد و حضور گسترده حزب‌الله تقویت شده‌اند.

پیشروی مخالفان به سوی حمص، آزمونی برای خطوط قرمز روسیه در سوریه خواهد بود. تاکنون، روسیه در ارائه حمایت جدی برای تقویت دفاع دولت اسد در مناطقی که به دست مخالفان افتاده، حضور فعالی نداشته است. اگرچه مسکو برای مقابله با پیشروی مخالفان در ادلب و حلب حملات هوایی انجام داده، اما در حماه دخالتی مستقیم نداشته است. این خویشتن‌داری نشان‌دهنده محاسبات راهبردی مسکو برای اجتناب از گسترش بیش از حد درگیری‌هایش است. با این حال، روسیه همچنان متعهد به حفظ دولت اسد، که پایگاه اصلی آن در خاورمیانه محسوب می‌شود، باقی مانده است. گزارش‌ها حاکی از آن است که مسکو وعده کمک‌های نظامی بیشتری به دمشق داده است. اگر مخالفان اکنون به سوی حمص پیشروی کنند، روسیه باید تصمیم بگیرد که خط قرمز خود را کجا ترسیم کند: جلوگیری از پیشروی به سمت دمشق یا حفاظت از پایگاه‌های اصلی دریایی و هوایی خود در غرب سوریه.

هیئت تحریر الشام در حما؛ تجربه‌ای جدید در حکمرانی و تعامل اجتماعی

نیرو‌های مخالف سوریه در حما و سایر مناطق تحت کنترل خود با چالش‌های قابل‌توجهی روبه‌رو هستند. یکی از مسائل اصلی، تنوع ایدئولوژیک میان گروه‌های مخالف است که در طول یک دهه گذشته باعث شده آنها در ایجاد یک ساختار حکومتی منسجم دچار مشکل شوند. این فقدان انسجام، منجر به درگیری‌های داخلی و کاهش توانایی کلی آنها در حکمرانی شده است. با این حال، در حما، مخالفان به نظر می‌رسد رویکرد متفاوتی در پیش گرفته‌اند. تحت رهبری هیئت تحریر الشام، نیرو‌های شرکت‌کننده در عملیات علیه دولت اسد نظم بیشتری در رفتار نظامی، کنترل زیرساخت‌های غیرنظامی، و تعامل با جوامع اقلیت از خود نشان داده‌اند.

اظهارات رهبران مخالفان بر حفاظت از غیرنظامیان و میراث فرهنگی سوریه تأکید دارد؛ رویکردی که تلاشی برای کسب مشروعیت محلی و احتمالاً بین‌المللی محسوب می‌شود. این رویکرد بر تجربه هیئت تحریر الشام  در استان ادلب استوار است؛ جایی که این گروه توانسته با ترکیبی از تسلط نظامی، ایجاد ساختار‌های حکومتی محلی و تمرکز بر روابط اجتماعی، از جمله تعامل با گروه‌های اقلیت، کنترل خود را حفظ کند.

تحول هیئت تحریر الشام؛ از ایدئولوژی جهادی تا عمل‌گرایی در حکمرانی

هرچند هیئت تحریر الشام  پیش‌تر به‌عنوان بخشی از القاعده شناخته می‌شد، اما اکنون به یک گروه محلی متمرکز تبدیل شده و ایدئولوژی جهادی فراملی القاعده را کنار گذاشته است. این گروه در حال حاضر نیروی اصلی مقابله با داعش و القاعده در شمال غرب سوریه محسوب می‌شود. با این حال، هیئت تحریر الشام به دلیل فعالیت‌های گذشته خود که شامل اقدامات افراط‌گرایانه و نظامی بوده است، همچنان بحث‌برانگیز است و به‌عنوان یک سازمان تروریستی توسط ایالات متحده و سازمان ملل شناخته می‌شود. این وضعیت، چالش‌هایی برای تعامل دولت‌های خارجی با این گروه ایجاد کرده است.

هیئت تحریر الشام  اخیراً اعلام کرده که بار دیگر آمادگی انحلال خود را دارد و قصد دارد با دیگر شرکای محلی همکاری کند تا یک ساختار حکومتی دموکراتیک ایجاد شود. این اقدام به نظر می‌رسد نشانگر عمل‌گرایی این گروه در برابر اتحادیه اروپا و ایالات متحده باشد. همچنین، گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد هیئت تحریر الشام از طریق دیپلمات‌ها با پایتخت‌های مختلف اروپایی در ارتباط بوده و اعلام آمادگی کرده است تا در بازگشت امن پناهجویان سوری از اروپا همکاری کند.

کنترل دو شهر بزرگ سوریه، حلب و حماه، و پیشروی به سوی حمص، فرصت‌ها و چالش‌های تازه‌ای برای مخالفان ایجاد کرده است. حلب، یکی از دو کلان‌شهر سوریه با جمعیتی بیش از چهار میلیون نفر است. حما نیز بیش از یک میلیون جمعیت دارد. برخلاف ادلب که از مدت‌ها پیش تحت کنترل مخالفان بوده، این مناطق جدید شامل جوامع مذهبی، فرهنگی و قومی متنوع‌تری هستند. مخالفان باید به سرعت خود را با این چالش‌های تازه وفق دهند. اگر مخالفان بتوانند در حلب و حماه حکمرانی موفقی ارائه دهند، این موفقیت می‌تواند نشان‌دهنده توانایی آنها در اداره دمشق و در نهایت کل سوریه باشد. جهان در حال نظاره این تحولات است.