بحران شام؛ تغییر آرایش میدان جنگ در سوریه با ورود مقاومت عراق؟

یک منبع آگاه مدعی شد که ده‌ها عضو مقاومت عراق روز دوشنبه برای کمک به دولت سوریه در مبارزه با شورشیانی که هفته گذشته حلب را تصرف کردند، وارد سوریه شدند. با این حال، طبق ادعای این منبع، حزب‌الله لبنان فعلا برنامه‌ای برای پیوستن به آنها ندارد. 

به گزارش اعتماد به نقل از رویترز، گروه‌های عضو محور مقاومت در منطقه که از پشتیبانی نیروی هوایی روسیه برخوردار است، در موفقیت نیرو‌های طرفدار دولت سوریه سال ۲۰۱۱ در سرکوب تروریست‌ها نقشی برجسته ایفا کردند. اما این ائتلاف پس از پیشروی برق‌آسای هفته گذشته شورشیان در شمال غرب سوریه، با آزمون جدیدی روبه‌رو است؛ به‌ویژه با تمرکز روسیه بر جنگ در اوکراین و تضعیف رهبری حزب‌الله در پی جنگ اخیر با اسراییل که هفته گذشته به آتش‌بس انجامید. همزمان منابع عراقی و سوری تایید کردند که تعداد بیشتری از جنگجویان عراقی مورد حمایت ایران به سوریه اعزام شده‌اند.

وزیر امور خارجه ایران گفت: تهران «هر حمایتی که لازم باشد، ارایه خواهد داد» و به گفته «گروه‌های مقاومت» به کمک دولت سوریه می‌آیند. در این میان دو منبع امنیتی عراقی گفتند که دست‌کم ۳۰۰ عضو مقاومت، عمدتا از گروه‌های بدر و نجباء عراق، اواخر روز یکشنبه با استفاده از یک جاده خاکی برای اجتناب از گذرگاه رسمی مرزی، وارد سوریه شدند و افزودند که هدف آنها دفاع از یک زیارتگاه شیعیان است. یک منبع ارشد نظامی سوری اعلام کرد که اعضای مقاومت از گروه‌های کوچک عبور کرده‌اند تا از حملات هوایی جلوگیری شود.

این منبع افزود: «این نیرو‌های تازه‌نفس برای کمک به همرزمان ما در خطوط مقدم در شمال اعزام شده‌اند.» در این میان رییس نیرو‌های بسیج مردمی عراق که شامل گروه‌های بزرگ شبه‌نظامی شیعه متحد با ایران است، گفت که هیچ گروهی تحت نظارت این سازمان وارد سوریه نشده و آنها خارج از عراق فعالیت نمی‌کنند. در همین حال، سخنگوی گروه مسلح عراقی کتائب حزب‌الله نیز روز دوشنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که این گروه «تهاجم گروه‌های جنایتکار علیه سوریه» را از نزدیک رصد می‌کند، اما هنوز تصمیمی برای اعزام نیرو‌ها نگرفته است.

همزمان این منبع، مدعی است که حزب‌الله لبنان که مدت‌ها قدرتمندترین نیروی تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران در میدان نبرد و بازیگری کلیدی در ائتلاف نظامی سوریه بوده، هنوز برای مشارکت در فرآیند رویارویی‌ها گامی برنداشته است. به ادعای رویترز، یکی از این منابع گفت که حزب‌الله فرماندهان ارشد مسوول عملیات در حلب را از شمال سوریه خارج کرده تا در جنگ زمینی علیه اسراییل که تا آتش‌بس هفته گذشته ادامه داشت، مشارکت داشته باشند. دو منبع دیگر، یکی لبنانی و دیگری سوری گفتند که حزب‌الله نیرو‌های خود را در اواسط اکتبر، زمانی که درگیری‌ها با اسراییل شدت گرفت، از سوریه عقب کشید.

 به ادعای ناظران، کشور‌های عربی و واشنگتن رویکرد حزب‌الله را فرصتی بالقوه برای جدا کردن دولت سوریه از ائتلاف با ایران می‌دانند. منابعی مدعی شدند که امارات متحده عربی و ایالات متحده در حال بررسی امکان رفع تحریم‌ها علیه بشار اسد است مشروط بر اینکه او از تهران فاصله بگیرد. این ادعا هنوز اثبات نشده، اما پیشروی شورشیان ممکن است معادلات را پیچیده کند، زیرا ممکن است رییس‌جمهوری سوریه را برای به دست آوردن حمایت‌های بیشتر به ایران نزدیک‌تر کند.

در همین حال روسیه که ورودش به درگیری در سال ۲۰۱۵ توازن نظامی را به‌طور قاطع به نفع سوریه تغییر داد، همچنان از دمشق حمایت می‌کند و به گفته کرملین، در حال تحلیل اوضاع میدانی است. روز یکشنبه، طبق گزارش وبلاگ‌نویسان نظامی روسی، مسکو فرمانده نیرو‌های خود در سوریه را برکنار کرد. دولت سوریه همچنین اعلام کرد که نیرو‌های هوایی سوری و روسی در حال حمله به مواضع شورشیان در مناطق روستایی شرق شهر حلب هستند.

سازمان امدادرسانی کلاه‌سفید‌ها و ساکنان مناطق تحت کنترل شورشیان در شمال سوریه اعلام کردند که هواپیما‌های جنگی مناطق مسکونی شهر حلب و یک اردوگاه آوارگان در استان ادلب را هدف قرار داده‌اند که در نتیجه آن هفت نفر، از جمله پنج کودک کشته شدند. دولت سوریه اعلام کرد که نیرو‌های نظامی در حال تامین امنیت رشته‌ای از شهر‌هایی هستند که روز یکشنبه از شورشیان بازپس گرفته شده‌اند.

این شهر‌ها در امتداد خط مقدم شمال شهر حماه قرار دارند، شهری مهم که بین حلب و دمشق واقع شده است. تلویزیون دولتی اعلام کرد که گلوله‌باران شورشیان در حماه، روز دوشنبه سه نفر را به قتل رساند. دولت سوریه همچنین گفت که صد‌ها شورشی را در روز‌های اخیر کشته است، اما رویترز نمی‌تواند به‌طور مستقل این ادعا را تایید کند. شورشیانی که در استان‌های حلب، ادلب و حماه در شمال غرب سوریه می‌جنگند، شامل گروه‌های جریان اصلی مورد حمایت ترکیه و همچنین گروه رادیکال عضو هیات تحریرالشام، شاخه سابق القاعده در سوریه هستند.

یک مقام ترکیه گفت که ترکیه برای حمله شورشیان مجوزی صادر نکرده و هیات تحریرالشام از ترکیه دستور نمی‌گیرد. وزیران خارجه ترکیه و جمهوری اسلامی ایران روز دوشنبه درباره درگیری‌ها در سوریه گفت‌و‌گو کردند. وزیر خارجه ترکیه، هاکان فیدان گفت که پیشروی شورشیان نمی‌تواند با مداخله خارجی صورت گرفته باشد و از مخالفان سوری خواست که سازش کنند.

همزمان خبرگزاری رسمی آناتولی ترکیه گزارش داد که ارتش ملی سوریه مورد حمایت ترکیه، شهر تل رفعت را از شبه‌نظامیان کرد ی‌پ‌گ گرفته و در حال پیشروی در مناطق بیرونی این منطقه است. در این میان گروهی از ناظران با استناد به اختلاف‌های پیشین دمشق و آنکارا مدعی‌اند که این احتمال وجود دارد که آنکارا از شورشیان به عنوان اهرم فشار استفاده کرده تا از بشار اسد بخواهد پشت میز مذاکره بازگردد.

به نوشته فارین پالسی، این گروه در توجیه تحلیل ادعایی فوق به رویکرد منفعلانه روسیه در ابتدای حمله شورشیان اشاره کرده و ادعا کرده‌اند که شاید روسیه در این مسیر با ترکیه همصداست. با این همه هستند تحلیلگرانی که چنین فرضیاتی را رد کرده و مدعی‌اند شورشیان تحت رهبری تحریرالشام پیش‌تر برای حمله آماده بودند و صرفا از معادلات پیچیده حاکم بر خاورمیانه سوءاستفاده کرده‌اند.

ژان مارک ریکلی، رییس مرکز خطرات جهانی و نوظهور در مرکز امنیت ژنو، در گفت‌و‌گو با الجزیره مدعی شد نتایج تحرکات اخیر شورشیان و گروه‌های معارض بستگی به این دارد که روسیه و ایران در دفاع از دولت سوریه چگونه عمل کنند؛ حال اینکه این بازیگران (روسیه و ایران) تا چه اندازه حاضرند نیروی کافی برای متوقف کردن گروه‌های معرض و تروریست‌ها به کار بگیرند، داستان متفاوتی است.

فارین پالسی: ردپای آنکارا در شورش شام؟

نشریه فارین پالسی با انتشار یادداشتی مدعی شد، پس از نزدیک به پنج سال که تصور می‌شود تنش‌های سوریه منجمد مانده، فصل جدید و بی‌سابقه‌ای در جنگ داخلی ۱۳ ساله سوریه نوشته شد. روز چهارشنبه، شورشیان در شمال این کشور ارتش این کشور را هدف قرار دادند و در عرض ۷۲ ساعت موفق شدند کلانشهر بزرگ حلب را تصرف کنند.

به ادعای فارین پالسی یک روز بعد، شورشیان تل رفعت، آخرین دژ اصلی در شمال‌غرب سوریه که توسط گروه سوم، نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) تحت کنترل کرد‌ها و تحت حمایت ایالات متحده قرار داشت را تصرف کردند. این نشریه در ادامه مدعی شد؛ تصرف حلب نشان‌دهنده میزان تغییر موازنه قدرت جهانی همراه با اولویت‌های بازیگران کلیدی منطقه‌ای -به ویژه روسیه و ایران- است. برخلاف سال ۲۰۱۶، روسیه در طول پیشروی اولیه شورشیان، در راستای حراست از دارایی‌های نظامی‌اش در این کشور گامی برنداشت و به شورشیان اجازه داد تا ۲۰ مایل بدون مانع به سمت حلب از سنگر ادلب پیشروی کنند.

به ادعای فارین پالسی، روسیه تنها در روز‌های پس از تصرف حلب، حملات هوایی‌اش را آغاز کرد تا از پیشروی شورشیان جلوگیری کند، زیرا این گروه در حال حرکت به سمت جنوب و نزدیک شدن به ورودی‌های حماه در مرکز کشور بودند. به ادعای بسیاری از ناظران، رویکرد مسکو در برابر پیشروی شورشیان غیرقابل توجیه است بالاخص آنکه این کشور سال گذشته برای مقابله با شورش احتمالی تروریست‌های داعش نیرو‌های نظامی خود را در منطقه‌ای بیابانی در مرکز سوریه مستقر کرد، منطقه‌ای که از منظر استراتژیک از اهمیت کمتری برخوردار است و از پایگاه هوایی بزرگ حمیمیم روسیه در امتداد سواحل سوریه فاصله دارد.

در مقابل، حلب و ادلب با فاصله در مجاورت حمیمیم -یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های نظامی روسیه در خارج از اتحاد جماهیر شوروی سابق- قرار دارند و مسکو از سال ۲۰۱۸ برای انتقال تسلیحات و نیرو به مناطق جنگی در سراسر آفریقا به این پایگاه تکیه کرده است. حمیمیم که نماد حضور مسکو در این کشور است، مرتبا هدف حملات پهپاد‌های شورشیان قرار گرفته است؛ در همین راستا می‌توان گفت که پیشروی شورشیان می‌تواند تهدیدی جدی علیه این تاسیسات و سایر دارایی‌های کلیدی روسیه در منطقه باشد.

به ادعای فارین پالسی، رویکرد منفعلانه روسیه برای جلوگیری از پیشروی شورشیان باعث شده که بسیاری در باب محاسبات مسکو سوال کنند، از جمله اینکه آیا کرملین عامدانه و با هدف تحت فشار قرار دادن سوریه جهت برقراری ارتباط نزدیک‌تری با ترکیه که زمینه‌ساز تحقق اهداف مسکو است، به چنین رویکردی متوسل شده است یا نه. از سال ۲۰۲۲، روسیه از تلاش‌های میانجیگری بین دولت سوریه و ترکیه حمایت می‌کند و در این میان رجب طیب اردوغان امیدوار است تا به راه‌حلی سیاسی برای پایان درگیری دست یابد؛ درگیری که به ۴.۷ میلیون آواره سوری ساکن ترکیه اجازه می‌دهد تا به خانه‌های خود بازگردند.

همزمان از منظر روسیه، یک راه‌حل سیاسی به رسمیت شناخته شده بین‌المللی به رفع تحریم‌ها علیه سوریه کمک می‌کند و امکان سرمایه‌گذاری بیشتر در بازسازی این کشور را فراهم می‌کند، برآورد‌ها نشان می‌دهد بازسازی سوریه چند صد میلیارد دلار هزینه خواهد داشت. شرکت‌های روسی بر اساس توافقاتی که از سال ۲۰۱۷ با دولت سوریه منعقد شده‌اند، آماده خواهند بود که از این تلاش‌ها سود ببرند. در این میان سناریوی دیگری نیز مطرح است. براساس سناریوی دوم ادعایی، روسیه به واسطه هزینه جنگ در اوکراین و خسارت‌هایی که در این جبهه متحمل شده، در تامین امنیت سوریه گام‌های محتاطانه‌تری برداشته است.

با این حال، به رغم فرضیه ادعایی اخیر -پس از چندین تلاش ناموفق- اسد و اردوغان به دلیل اختلافات مداوم بر سر وضعیت ده‌ها هزار سرباز ترکیه‌ای که در سوریه هستند، هنوز با یکدیگر ملاقات نکرده‌اند، هرچند راه رایزنی‌ها را هم مسدود نکرده‌اند. مخالفت بشار اسد با فرآیند رایزنی‌ها موجب شده که بسیاری بر این سناریوی ادعایی تاکید کنند که روسیه و ترکیه از حمله شورشیان به حلب اطلاع داشتند و به شورشی‌ها فرصت دادند تا حمله را انجام دهند، شاید بدین طریق رییس‌جمهوری سوریه پشت میز مذاکره بازگردد.

به گزارش رویترز (به نقل از منابع مخالفان مرتبط با نهاد‌های اطلاعاتی ترکیه)، پیش از حمله هفته گذشته، مقامات ترکیه به نیرو‌های شورشی برای حمله به حلب چراغ سبز نشان دادند. این نشریه در ادامه مدعی شد، اندکی قبل از حمله هفته گذشته شورشیان، رسانه‌های منطقه گزارش دادند که رییس‌جمهوری سوریه برای گفت‌و‌گو درباره از‌سرگیری مذاکرات آشتی با ترکیه به مسکو سفر کرده است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، هنگامی که در یک کنفرانس مطبوعاتی در ۲۹ نوامبر از او پرسیده شد که آیا بشار اسد واقعا در مسکو بوده، نه این گزارش‌ها را تایید و نه رد کرد و گفت: «من در این باره چیزی برای گفتن ندارم.»

با این حال و به ادعای فارین پالسی، تحولات اخیر، فراتر از فعل و انفعال‌های روسیه و ترکیه قابل تحلیل است. به ادعای این نشریه در واقع، بارزترین عاملی که به پیروزی شورشیان کمک کرد، جای خالی ایران و حزب‌الله لبنان، حامیان اصلی سوریه بود. دو بازیگری که امروز بر رویارویی با اسراییل متمرکز هستند. به ادعای فارین پالسی، پس از آغاز حمله اسراییل به لبنان در ماه سپتامبر، هزاران نفر از اعضای مقاومت عراق تحت حمایت حزب‌الله و ایران در منطقه مستقر شدند و از خطوط مقدم اصلی در سوریه فاصله گرفتند.

در این میان ارتش سوریه برای مقابله با شورش احتمالی گروه تروریستی داعش در صحرای مرکزی مستقر شده و بدین طریق از خط مقدم حمله شورشیان فاصله گرفتند. در چنین شرایطی یگان‌های ارتش سوریه همچنان در خط مقدم بدون حمایت مشخصی باقی مانده‌اند، تا حد زیادی در برابر شورشیان به رهبری تحریرالشام که زمانی عضو القاعده بود، بی‌دفاع ماندند.