نبردهای ۱۲۴۲ ه.ق و حوادث مرتبط با آن، بار دیگر شکاف‌های موجود در ساختار نظامی، سیاسی و امنیتی ایران را به نمایش گذاشت. خیانت داخلی، ضعف تجهیزات نظامی، و نفوذ دشمن در نیروهای ایرانی، عواملی بودند که شکست را رقم زدند. تصمیم فتحعلی‌شاه برای تمرکز بر حفظ مناطق باقی‌مانده آذربایجان نشان از واقع‌بینی او داشت، اما از دست رفتن مناطق قفقاز، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به تمامیت ارضی ایران وارد کرد.
فرارو- نبردهای سال ۱۲۴۲ ه.ق میان ایران و روسیه، مرحله‌ای از تاریخ نظامی و سیاسی ایران در دوران قاجار است که با شکست‌های سنگین و از دست رفتن بخش‌هایی از سرزمین‌های ایران همراه بود. در ادامه به تحلیل و شرح رویدادهای مهم ذکرشده در متن می‌پردازیم:
به گزارش فرارو، در این مقطع، ایروان توسط روس‌ها محاصره شده بود و تلاش‌های حسن‌خان سارواصلان برای شکست محاصره توانست موقتاً قواهای روس را تضعیف کند. با این حال، روس‌ها تصمیم گرفتند به نخجوان حمله کنند تا قلعه عباس‌آباد را، که یک دژ نظامی مهم و از ساخته‌های عباس میرزا بود، تصرف کنند. این اقدام روسیه، محوریت استراتژیک عباس‌آباد را در نقشه دفاعی ایران برجسته می‌کند.
یکی از نقاط عطف این روایت، خیانت احسان‌خان سارواصلان، حاکم نخجوان، است. او که مسئولیت حفاظت از عباس‌آباد را بر عهده داشت، با فرمانده روس، پاسکویچ، سازش کرد. این خیانت نه‌تنها به سقوط قلعه انجامید، بلکه انسجام نیروهای ایرانی را نیز مختل کرد. سپهر در «ناسخ التواریخ» به روشنی این رویداد را توصیف کرده و خیانت احسان‌خان را یکی از دلایل اصلی این شکست می‌داند.
عباس‌میرزا که از لحاظ نظامی تلاش زیادی برای دفاع از مرزهای شمالی کرده بود، تدبیری برای کمین و انهدام قوای روس داشت. اما این نقشه به دلیل خیانت یک جاسوس ارمنی، که اطلاعات را به پاسکویچ منتقل کرد، ناکام ماند. این واقعه، ضعف امنیتی و نفوذ دشمن در اردوگاه ایرانیان را آشکار می‌سازد.
با اطلاع پاسکویچ از نقشه ایرانیان، قوای روس به آمادگی کامل در برابر عباس‌میرزا قرار گرفتند. اگرچه نیروهای ایرانی شجاعانه جنگیدند، اما به دلیل کمبود امکانات و تجهیزات در برابر ارتش مدرن روسیه، دچار شکست شدند. این نبرد بار دیگر ضعف نظامی و تجهیزاتی ایران در برابر قدرت‌های اروپایی را نمایان ساخت.
پاسکویچ با حیله و در زیر پرچم ایران به قلعه عباس‌آباد نزدیک شد و از خیانت احسان‌خان برای تصرف آن استفاده کرد. این اتفاق ضربه‌ای سنگین به روحیه نیروهای ایرانی وارد کرد و دفاع از سایر قلعه‌های منطقه را برای فتحعلی‌شاه به اولویتی فوری تبدیل نمود.
در واکنش به سقوط عباس‌آباد، فتحعلی‌شاه به جای تمرکز بر بازپس‌گیری قفقاز، تدابیری برای دفاع از مناطق باقی‌مانده آذربایجان اتخاذ کرد. اعزام سرداران مختلف به حفاظت از قلعه‌های خوی، تبریز و سایر مناطق نشان‌دهنده تغییر استراتژی شاه از حمله به دفاع بود.
نبردهای ۱۲۴۲ ه.ق و حوادث مرتبط با آن، بار دیگر شکاف‌های موجود در ساختار نظامی، سیاسی و امنیتی ایران را به نمایش گذاشت. خیانت داخلی، ضعف تجهیزات نظامی، و نفوذ دشمن در نیروهای ایرانی، عواملی بودند که شکست را رقم زدند. تصمیم فتحعلی‌شاه برای تمرکز بر حفظ مناطق باقی‌مانده آذربایجان نشان از واقع‌بینی او داشت، اما از دست رفتن مناطق قفقاز، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به تمامیت ارضی ایران وارد کرد.
