خشکسالی ایران

کاهش بارندگی و تداوم خشکسالی در کنار افزایش میانگین دما در گلستان که به گفتۀ کارشناسان در نیم قرن اخیر بی‌سابقه بوده، همچنین مصرف بدون نظارت منابع آبی در بخش کشاورزی، باعث شده ظرفیت‌های سدهای گلستان خالی شود. شاهد این ادعا سد «وشمگیر» در این استان است که به دشتی بیابانی تبدیل شده است. در حال حاضر حدود سه درصد از ظرفیت آبی گذشتۀ این سد، پُر است.

تهران پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر ایران است. این شهر در برآورد سال ۱۴۰۱ بالغ بر ۹٬۰۳۹٬۰۰۰ نفر جمعیت داشته‌است و براساس آمار سال ۲۰۱۸ سازمان ملل متحد، ۳۴ امین شهر پرجمعیت جهان و دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است. تهران دارای اقلیم نیمه‌خشک است و همزمان با شروع خشکسالی در ایران، این شهر نیز شاهد کاهش بارش هاست. حال وخیم این روز‌های منابع آبی و آمار‌هایی از کاهش بارندگی نسبت به مدت مشابه از یک سو و افزایش دما از سوی دیگر وضعیت منابع آبی تهران را با بحران روبرو کرده است تا جایی که در آبان ماه امسال با هشدار "تهران ۱۰۰ روز دیگر آب دارد" مواجه شدیم.

براساس آمار بارش‌ها در کشور تا اول بهمن ۱۴۰۱، در حالی که قم با کاهش ۶۵ درصدی نسبت به میانگین درازمدت، بدترین خشکسالی را بین ۳۱ استان تجربه می‌کند، روزگار بوشهر با ۶۱ درصد بارندگی بیشتر از میانگین ۵۴ ساله، کاملاً رؤیایی است.

سد الغدیر ساوه به عنوان بزرگترین سد استان مرکزی، با ظرفیت ۲۷۵ میلیون مترمکعب در مساحتی به وسعت ۸۵۰ هکتار بر روی رود قره‌چای در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان ساوه واقع شده است. این سد به دلیل خشکسالی‌های پی در پی عموما با افت سطح آب روبرو بود، اما در بارندگی‌های سال ۹۸، برای اولین بار پس از ۲۶ سال سرریز کرد و ذخیره آبی آن به ۲۶۵ میلیون مترمکعب معادل ۹۶ درصد حجم کلی رسید. این شرایط نویدبخش روز‌های خوشی را داشت، اما متاسفانه عمر آن کوتاه بود و مجددا سد با کاهش ذخیره آبی روبرو شد و امروز حدود ۵۰ میلیون مترمعکب آب درون خود جای داده است. سد ساوه در حالی ۱۷ درصد ذخیره آبی دارد که در مدت مشابه سال گذشته ۴۰ درصد ذخیره آبی داشته است. از ۴۶ میلیون مترمکعبی ذخیره آبی موجود در سد ساوه، شاید حدود ۳۰ میلیون مترمکعب آب قابلیت استفاده توسط بخش کشاورزی و شرب را داشته باشد و این آمار و ارقامی گواه شرایط بسیار خطرناک برای تابستان ساوه است و متاسفانه در روز‌های اخیر که اکثر نقاط کشور و استان مرکزی درگیر بارش باران و برف بوده‌اند، ساوه کمترین میزان دریافت را از بارش‌ها داشته است و این وضعیت قطعا نگرانی‌ها را دو چندان می‌کند.

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچۀ آب شور خاورمیانه، در سال‌های گذشته به دنبال تصمیمات نادرست و تغییرات زیست محیطی ایجاد شده با کاهش سطح آب و خشکسالی روبرو شده است، در این شرایط امسال به دلیل تخصیص ندادنِ حقآبه دریاچه از سدهای حوزه آبریز دریاچه ارومیه و تکمیل نشدنِ تونل انتقال آب، بخش زیادی از آب خود را از دست داده و در معرض خشک شدن کامل قرار دارد. به گفته رئیس هیئت تحقیق و تفحص ستاد احیای دریاچه ارومیه، فاز اول پروژه انتقال آب از سد «کانی سیب» به دریاچه ارومیه تا بهمن امسال به پایان می‌رسد. روح‌الله متفکر آزاد گفته در فاز نخست انتقال آب، این اقدام با توان حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب در سال انجام می‌شود، اما این صحبت‌ها در حالی مطرح شده‌اند که رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست، پیش از این گفته بود «ما در ارومیه شدیدا مشکل داریم و به مرز بحران رسیده‌ایم.»

حدود ۵۳ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در اصفهان وجود دارد که با وجود شرایط بحرانی اصفهان روز به روز تعداد آن در حال افزایش است. با تداوم این روند، فرونشست تا ۱۵ سال آینده همه استان اصفهان را در بر خواهد گرفت.

ازظرفیت ۴۲۰ میلیون متر مکعب ظرفیت سد طالقان ۱۵۶ میلیون مترمکعب آن آب است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۴ درصد کاهش نشان می دهد. میزان آب ورودی به سد طالقان از ابتدای سال تاکنون ۱۹۳ میلیون متر مکعب برآورد شده است، در حالی که در سال گذشته نسبت به مدت مشابه ۴۳۷ میلیون متر مکعب آب وارد سد شد.

کاهش بارندگی‌ها و افزایش مصرف سبب شده تا اکنون ۵۲ درصد ظرفیت سد امیر کبیر کرج از آب خالی شود و با وجود بارش‌های اخیر، حجم ذخایر آب سد‌های تهران به پایین‌ترین میزان خود در نیم‌قرن گذشته رسیده است. حجم آب موجود در سد امیرکبیر هم به ۴۳ میلیون مترمکعب رسیده است.

تالاب مره قم در خطر مرگ تدریجی قرار گرفته است.

سد «الغدیر» ساوه با ۲۶۵ متر طول تاج و حجم ۲۷۷ میلیون مترمکعب آب از نوع دو قوسی بتونی است که در سال ۷۲ با هدف تأمین برق و آب کشاورزی ۲۳ هزار هکتار از اراضی این شهرستان احداث شد. با توجه به کاهش میزان بارش‌ها به نسبت سال‌های قبل، کاهش روان آب‌ها تأثیر مستقیم در ذخیره آب‌های پشت سد را دارد. سد ساوه یکی از مهمترین سد‌های استان مرکزی به شمار می‌رود و تأمین کننده اصلی آب شرب شهر ساوه و آب مصرفی کشاورزان است.

طاق‌بستان به معنی طاق درست شده از سنگ، مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نوشته‌های دوره ساسانی است که در شمال شرقی شهر کرمانشاه واقع شده است و در این مجموعه دریاچه‌ای نیز قرار دارد. به دلیل برداشت‌های بی رویه، کاهش بارندگی و خشکسالی دریاچه طاق بستان نیز در حال خشک شدن است درحالیکه طی سالیان گذشته چشمه‌های این دریاچه همواره تأمین کننده آب شهر کرمانشاه بوده است. هم اکنون نیز بخشی از آب شرب شهر کرمانشاه از چشمه‌های طاق بستان در شمال کرمانشاه تأمین می‌شود.

قزل اوزن رودخانه نام آشنای شمال غرب کشور است؛ این رودخانه پر آب‌ترین و طولانی‌ترین رودخانه شمال غرب کشور محسوب می‌شود که از کوه‌های چهل چشمه استان کردستان سرچشمه می‌گیرد و پس از گذر از استان‌های آذربایجان شرقی و زنجان در نهایت به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین کننده آب سد منجیل، به این سد می‌ریزد. میزان حجم آب رودخانه قزل اوزن به قدری زیاد است که اکثر اهالی روستا‌های اطراف این رودخانه به کاشت برنج و پرورش و نگهداری ماهی قزل آلا مشغول هستند. خشکسالی‌های پیاپی و طولانی سبب شده تا قزل اوزن که در گذشته‌های نه‌چندان دور آن را رودخانه وحشی در فصل پاییز می‌نامیدند کاملا خشک شده و به یک رودخانه فصلی تبدیل شود. خشک شدن کامل رودخانه قزل اوزن مشکلات فراوانی را در شمال غرب کشور ایجاد کرده است که برای نمونه می‌توان به عدم تامین آب کافی برای مساحت عظیمی از شالیزار‌های حاشیه رودخانه و مراکز پرورش ماهی اشاره کرد. خشک شدن کامل قزل اوزن زنگ خطر جدی را برای شالیکاران گیلانی نیز به صدا درآورده است؛ زیرا با عدم تامین آب کافی برای سد منجیل توسط این رودخانه، عملا کشت برنج در بخش‌های زیادی از استان گیلان هم ناممکن است.

در حال سپری کردن نیمه پاییز هستیم، اما در مهر ماه (تا ۲۹ مهر) نیز همانند سه ماه تابستان بارندگی خاصی در دریاچه ارومیه و اطراف آن رخ نداده است. متأسفانه علیرغم وعده‌های مسئولان در مورد احیای دریاچه ارومیه هنوز اقدامات مطلوبی صورت نگرفته است. نه از افتتاح تونل انتقال آب کانی سیب به حوضه آبریز دریاچه خبری است و نه از انتقال پساب تصفیه شده فاضلاب تبریز و ارومیه به صورت کامل. با گذر زمان و ناکارآمدی مدیریت مسئولان مرتبط و خشکسالی، نگین فیروزه‌ای شمال غرب ایران در جلوی چشمان مردم قطره قطره به نابودی خود نزدیک‌تر می‌شود.

رودخانه ۹۵ کیلومتری بازفت که یکی از سرشاخه های اصلی رود کارون به حساب می‌آید و تاثیر مستقیم و غیر مستقیم آن در اقلیم و زندگی مردم حاشیه این رود محسوس است، اکنون با خشکسالی کم سابقه دست به گریبان است. این رودخانه که به دلیل دبی بالای آب، روزگاری کوچ عشایر و گذر از آن را به شدت دشوار کرده بود هم‌اکنون با بستری خشک مواجه است که محل عبور خودروها شده است. خشکسالی‌های اخیر چهارمحال و بختیاری که از سال آبی ۸۵-۸۶ آغاز شده، در طول سالها پیامدهای ناگواری بر منابع آب، محیط‌زیست و فعالیت‌های اقتصادی این استان برجا گذاشته است.

سد اکباتان از مدار آبرسانی به طور کامل خارج شده و دیگر قابل بهره‌برداری نیست. طی چند روز گذشته قطعی‌های مداوم آب در مناطق شرقی شهرهمدان اتفاق افتاده که علت آن خارج شدن سد اکباتان از مدار آبرسانی شهری بود.

دریاچه ارومیه، یکی از بزرگترین دریاچه‌های آب شور در جهان بیش از یک دهه است که به صورت جدی با بحران خشک شدن روبرو شده است. مطابق آخرین آمار (۲۴ شهریور ۱۴۰۱) بیش از ۹۰ درصد دریاچه بطور کامل خشک شده است و جزایر جنوب دریاچه که رفت و آمد به آن‌ها با قایق ممکن بود، اکنون به خشکی متصل شده اند. وضعیت فعلی دریاچه نشان میدهد طرح‌هایی که در قالب احیای آن در سال‌های اخیر اجرا شد، تاثیر مطلوبی نداشته اند.

سد زاینده‌رود واقع در ۱۱۰ کیلومتری غرب اصفهان که بر روی رودخانه زاینده‌رود ساخته شده، یکی از مهم‌ترین سد‌ها در حوضه آبریز فلات مرکزی است فلاتی که بیش از ۵۰ درصد مساحت کشور را دربر می‌گیرد. این سد به‌صورت روزانه آب مورد نیاز شرب بیش از ۵ میلیون نفر، آب مورد نیاز کشاورزی در حاشیه زاینده‌رود، آب مورد نیاز صنایع سنگین حوزه مرکزی اصفهان از جمله ذوب آهن، صنایع نظامی، فولاد مبارکه، پالایشگاه، نیروگاه، سیمان سپاهان، پلی اکریل و سایر صنایع کوچک و بزرگ در حاشیه زاینده‌رود را تأمین می‌کند. در حال حاضر ذخیره مخزن سد زاینده‌رود به زیر خط قرمز رسیده که ۱۹۴ میلیون متر مکعب و در واقع ۱۶ درصد حجم سد را دربر می‌گیرد. این میزان در کوتاه مدت در مقایسه با مشابه سال گذشته ۲۲ درصد کاهش داشته که شامل ۲۴۹ میلیون متر مکعب بوده و ۲۰ درصد حجم سد را دربرمی گرفته و در بلند ۷۵ درصد کاهش حجم داشته است.

دریاچه طبیعی عباس‌آباد در بهشهر واقع در استان مازندران از قدیمی‌ترین دریاچه‌های طبیعی ایران است که بیش از ۱۰ هکتار وسعت دارد و به دلیل پر آبی، عمارت موجود در میانه آن که مربوط به دوره صفویه است زیر آب بود. در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی، عدم استفاده بهینه از آب دریاچه، این منطقه گردشگری به خشکی نهاده است.

شقاقی گفت: بحران‌های نوظهور در ایران بسیار پیچیده‌تر از بحران‌هایی است که مجمع جهانی اقتصاد به آن‌ها اشاره کرده، بحران‌هایی نظیر آب، محیط زیست «ریزگرد‌ها و آلودگی هوا»، فرونشست زمین و خشکسالی، پیری جمعیت، صندوق‌های بازنشستگی و فرسودگی اقتصادی ایران، از جمله اَبَرچالش‌های ایران در دهه پیش رو قلمداد می‌شوند.

از نظر زمان وقوع بارش هم تغییراتی در کشور رخ داده به نحوی که باران شدید دقیقا زمانی اتفاق می‌افتد که با حداقل پوشش گیاهی در دامنه‌های طبیعی مواجهیم. از نظر مکانی نیز این بارش‌ها در مناطقی رخ می‌دهد که قابل پیش‌بینی نیست. عامل اصلی وقوع سیل، نفودناپذیری سطح زمین و بارش‌های شدید است.