خشکسالی ایران

مشهد با جمعیتی بالغ بر ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر دومین کلانشهر کشور پس از تهران است.مشهد در حال تجربه کردن بی سابقه ترین تنش آبی خود طی ۶۰ سال گذشته است. کاهش بارندگی در سال جاری نسبت به ۶۰ سال اخیر بی سابقه بوده و شرایطی بحرانی را رقم زده است. از ابتدای سال آبی جاری یعنی از مهرماه سال ۱۴۰۱ تا کنون ۹۹.۲ میلی متر بارندگی در خراسان رضوی ثبت شده، که این میزان در مدت مشابه قبل ۱۴۵.۵ میلی متر بوده است.تابستان امسال مشهد از لحاظ تامین آب با شرایط نگران کننده ای روبه رو است، تامین آب در کلانشهری که سدهای آن خالی از آب شده و در تابستان پذیرای میلیونها زائر خواهد بود، شرایط پیجیده ای ایجاد کرده است.

خشکسالی پدیده پیچیده‌ای است که می‌تواند سال‌ها ادامه داشته باشد و پیامد‌های گسترده‌ای برای جمعیت‌های انسانی و اقتصاد کشور‌های مختلف به همراه دارد و اکنون این پدیده ناخوشایند روز به روز در مازندران با پیوست تهدید امنیت غذایی در حال گسترش است. مازندران که همواره از آن به‌عنوان یکی از مناطق پرآب فلات ایران یاد می‌شود، چندین سال است که گرفتار تنش‌های آبی شده است. این استان پس از ۲ سال‌تر سالی، بار دیگر در شرایط خشکسالی شدید قرار گرفته، به‌طوری که به‌گفته کارشناسان، سال آبی پشت‌سرگذاشته شده یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی مازندران در ۱۰ سال اخیر بوده است. مهم‌ترین دلیل بروز این وضعیت نیز کاهش بارندگی‌ها و پیرو آن کم‌شدن حجم آب رود‌های مازندران است. شرایط جاری و بحران‌های پیش رو کشاورزان استان را با مشکلات زیادی روبرو کرده است، عده‌ای آماه برداشت کشت دوم و عده‌ای هم با زمین‌های خالی از محصول روبرو هستند.

زاینده‌رود، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی به ویژه زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه گرفته و در دشت مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود تا در نهایت به تالاب گاوخونی می‌ریزد، اما سالهاست چشم این رود به جریان دائمی آب در دل خودش خشک شده است. زانیده‌رود حدوداً از سال ۱۳۸۶ جریان دائمی خود در کل مسیر را از دست داده و خشک شدن آن در شهر اصفهان از نظر توریستی، اقتصادی و مسائل زیست محیطی بسیار تأثیر گذار بوده، ولی این رودخانه تا حدود شهر زرین‌شهر و شهرستان لنجان از توابع استان اصفهان همواره دارای جریان بوده‌ است. زاینده‌رود ۱۱۸ اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت. در سال‌های اخیر پس از هر باری که زاینده‌رود برای کشت کشاورزان شرق یا غرب اصفهان بازگشایی می‌شود، بستر رودخانه محل رشد پوشش‌های گیاهی مختلفی خواهد شد که این پوشش‌های گیاهی می‌توانند آبستن خطرات محیط زیستی و اجتماعی مختلفی باشند، حتی به گونه‌ای که گاهی آتش زدن این پوشش‌های گیاهی برای تخریب‌گران محیط زیست تفریح محسوب می‌شود، در ادامه این آتش‌زدن‌ها گاهی منجر به خطراتی جبران‌ناپذیر خواهد شد که در صورت عدم حضور به موقع آتش نشانان، خسارات گزافی بر جای می‌گذارند.

طی ۳۰ سال اخیر تغییرات اقلیمی (افزایش دما، کاهش بارش ها، افزایش تبخیر، بی نظمی در بارش ها) در گلستان شدید بوده و پیامد‌های منفی ناشی از آن بیشتر شده است.

سد تاریخی فریمان در شهرستان فریمان واقع در استان خراسان رضوی، ایران است. این سد بر روی رودخانه فریمان در یازده کیلومتری شهر فریمان و هفتاد کیلومتری جنوب‌شرقی مشهد ساخته شده‌ است. از زمان ساخت آن اطلاعات دقیقی در دست نیست اما احتمالاً مربوط به دوره تیموری یا دوره ای قدیمی تر می‌باشد. این سد در دوره صفویه و نیز در چند دهه اخیر، به شکل اساسی مورد تعمیر قرار گرفته‌است. در پی خشکسالی‌های مکرر در سال‌های اخیر و میزان اندک بارندگی امسال و سال گذشته این سد به طور کامل خشک شده است و بستر آن فرونشست کرده است. بحران خشکسالی در چند‌سال اخیر در خطه‌ی خراسان به صورت چشم‌گیری افزایش یافته است طوری که میزان حجم ذخیر سد‌های دیگر استان بسیار اندک است.

ویدئویی که در شبکه های اجتماعی از سد فریمان منتشر شده نشان می دهد این سد که یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه بوده و نقش مهمی نیز در آبرسانی به زمین‌های کشاورزی روستاهای اطراف داشت خشک شده است. ماه گذشته مدیر بهره‌برداری و نگهداری از تأسیسات آبی شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفته بود که خشکسالی و کمبود آب موجب شده سد فریمان در بدترین شرایط سال‌های اخیر قرار داشته باشد.

داده‌های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور نشان می‌دهد که کسری بارندگی در پربارش‌ترین استان کشور یعنی گیلان به ۱۹۹ میلی‌متر رسیده است.

با خشک شدن رودخانه زاینده‌رود و معضل خشکسالی‌های چند ساله اخیر در اصفهان، کشت برنج یکی از محصولات پر سود زراعی محسوب می‌شود و کشاورزان در شرایط مختلف اقتصادی تمایل زیادی به کاشت آن دارند، اما این محصول برای کشت نیازمند آب فراوان است و بنابر مصوبه وزارت جهاد کشاورزی در سال ۱۳۹۷، در شرایط بحران آبی کشور، تنها استان‌های شمالی اجازه کشت برنج دارند. با وجود این ممنوعیت و در شرایطی که امسال اصفهان در وضعیت قرمز آبی قرار گرفته است، کشاورزان غرب اصفهان همچنان اقدام به برنج کاری می‌کنند.

تداوم خشکسالی، کاهش نزولات جوی و نوسانات سطح آب دریای خزر و از طرف دیگر مهار آب‌های سطحی در حوضه آبریز بالادست، سبب گسترش خشکی تالاب میانکاله از غرب به شرق به حدود ۱۵هزار هکتار شده است.

میزان ورودی آب سد کرج، این روز‌ها برخلاف مدت مشابه سال‌های گذشته، کم شده است در حالی که آب ذخیره شده در سد، میزان نسبتا خوبی دارد. در این روز‌های گرم تابستانی با توجه به کاهش بارندگی‌ها و برداشت بی‌رویه آب، از منابع سطحی و زیرزمینی، میزان ورودی آب به سد کرج کم شده است تا لزوم صرفه جویی در مصرف آب را به همه شهروندان یادآور شود. بر اساس اظهار نظر کارشناسان و با توجه به کاهش چشمگیر بارندگی در مقایسه با سال گذشته، سد کرج، با بحران کم آبی مواجه خواهد شد. کاهش بارش‌ها و برداشت بی‌رویه آب، زنگ کم آبی در البرز را به صدا درآورده است، هشداری که اگر با اجرای طرح‌های گسترده آبخیزداری و صرفه جویی و بهینه مصرف کردن این مایه حیات همراه نباشد، بحران‌آفرین خواهد شد.

صحبت از خشکسالی و کاهش شدید ذخیره آبی سد‌های کشور حرف جدیدی نیست. در طول سال‌های گذشته کشورمان با کاهش میزان بارندگی و افزایش مصرف آب به دلیل توسعه صنعت، کشاورزی و البته افزایش جمعیت دست و پنجه نرم می‌کند. امروزه کم بارشی مخصوصِ مناطق گرم سیری کشور نیست و گریبان مناطق کوهستانی شمال غرب کشور و حتی مناطق شمالی کشور را نیز گرفته است، نقاطی که تا چند دهۀ گذشته صحبت از خشکسالی برای مردمش بی‌معنی و دور از ذهن بود. امروزه کاهش پیاپی میانگین بارندگی نسبت به میانگین بلند مدت در استان زنجان باعث شده تا بسیاری از سد‌های کوچک محلی در روستا‌ها نیز خشک شده و دیگر قابل استفاده نباشند. سد‌های بزرگ و استراتژیک این استان نیز همگی کمتر از ۵۰ درصد ظرفیتِ خود آب دارند. سد «تهم» که اصلی‌ترین منبع تامین آب شهر زنجان است، امروز تنها ۲۸ درصد ذخیره آبی دارد، این در حالی است که تابستان گرم و کم بارش در انتظار این سد و مردم زنجان است. در این گزارش تصویری بحران آب در سه سد «تهم»، «حسن ابدال» و «گاوازنگ» در شهر زنجان به تصویر کشیده شده تا تاکید بر لزوم مدیریت مصرف آب توسط مردم این شهر برای عبور از بحران آب بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

به دلیل وقوع بارش‌های سیل‌آبی در شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری آب چشمه کوهرنگ که از چشمه‌های مهم و حیاتی این استان به حساب می‌آید از روز یکشنبه ۱۶ مرداد گل‌آلود و از مدار آبرسانی خارج شد و به همین دلیل موجب ایجاد تنش آبی در هفت شهر و ۳۴ روستای این استان شده است، شهر بابا حیدر که از خط آب کوهرنگ آبرسانی می‌شد نیز تحت تأثیر تنش آبی قرار گرفته و به دلیل کدورت بالای آب خط کوهرنگ قابل استفاده نبوده و در حال حاضر آب مورد نیاز این شهر توسط تانکرهای آب رسانی به مخازن شهر منتقل می‌شود. باباحیدر مرکز بخش باباحیدر و شهری در استان چهارمحال و بختیاری است. وجه تسمیه بابا حیدر به خاطر وجود امامزاده حیدر ابن مالک در این شهر است. اغلب مردم این شهر بختیاری هستند. باباحیدر در دامنه کوه‌های زاگرس واقع شده است. این شهر دارای اماکن زیارتی مانند امامزاده سید میراحمد و امامزاده حیدر ابن مالک همچنین مراکز گردشگری مانند غار سراب در روستای امید آباد، چشمه کفشینه، احمدآباد، دردگه، زیرده و… است.

در حالی که ذخیره‌ی آب چاه نیمه‌های سیستان در حال اتمام است، مدتی است آب شرب و مصرفی تمامی روستا‌های این منطقه قطع شده است. طی روز‌های اخیر سیستان با وزش باد‌های فصلی دچار طوفان خاک شدید است و مردم در گرمای شدید به لحاظ آب و هوا و تامین آب سالم دچار مشکلات فراوانی هستند. چاه نیمه چهار چاله طبیعی بزرگ در سیستان است که آب مازاد رودخانه هیرمند توسط کانالی به آن‌ها هدایت می‌شود. گنجایش این چاله‌ها ۱۵۰۰ میلیون متر مکعب است و در بهترین حالت یک هفتم دریاچه هامون است. در مواقع کم‌آبی، آب شرب و قسمتی از آب کشاورزی سیستان از این دریاچه مصنوعی تأمین می‌شود. در حال حاضر به دلیل گرمای شدید و خشکسالی دخیره این چاه نیمه‌ها رو به اتمام است که این مساله موجب شروع موج مهاجرت گسترده از این منطقه شده است.

در حالی که میانگین بارندگی در استان مازندران معمولا زیاد بوده، اما میزان بارندگی ایستگاه‌های باران‌سنجی از محقق نشدن این پیش‌بینی و پیشروی جدی خشکسالی در قسمت‌هایی از این استان سرسبز شمالی حکایت دارد. آمار‌های هواشناسی و شرکت آب منطقه‌ای مازندران از کاهش بارندگی در ارتفاعات و دشت‌ها و تغییر الگوی بارندگی از نم نم باران به بارش‌های سیل آسا و در اصطلاح علمی باران‌های غیرموثر در مازندران نشان می‌دهد که خشکسالی در استان رخنه کرده است. کاهش بارندگی و همچنین کم شدن حدود ۶۰ درصدی ذخایر آبی پشت سد‌ها و آب بندان‌های مازندران، باعث بروز تنش آبی در این استان شده است به‌گونه‌ای که مناطق شرقی با کمبود شدید آب در بخش کشاورزی مواجه اند و همین امر سبب شد تا طرح نوبت بندی منابع آبی استان را حدود یک ماه زودتر آغاز و اخطار کم آبی به صدا درآید و این امر نشانه‌های پیش روی خشکسالی در استان مازندران است. عکس‌های این گزارش از سد شهید رجایی در ساری، سد البرز در منطقه لفور سوادکوه، سد مجی در منطقه فریم دودانگه ساری، رودخانه تجن ساری، رودخانه تلار قائمشهر عکاسی شده و قابل ذکر اینکه اداره جهاد کشاورزی بخاطر کمبود آب درخواست کشت جایگزین به کشاورزان داده است.

ترکمن‌صحرا یا دشت گرگان منطقه‌ای جغرافیایی در شمال شرقی ایران است که از لحاظ موقعیت جغرافیایی این منطقه از مغرب به دریای خزر و از شمال به جمهوری ترکمنستان محدود می‌شود. میزان بارش‌ها در یک سال گذشته بسیار کم بوده است و همین موضوع باعث از بین رفتن سرسبزی بی سابقه در دشت ترکمن صحرا شده است. از ابتدای سال جاری شاهد کاهش ۳۶ درصدی بارش‌ها در استان گلستان هستیم.

تالاب شادگان واقع در استان خوزستان، بزرگترین تالاب ایران است. این تالاب زیستگاه انواع گونه‌های گیاهی و میزبان تابستانه پرنده‌های مهاجر است. مردم ساکن در اطراف این تالاب، به کشاورزی از آبخوان این تالاب، پرورش گاومیش، قایق رانی در تالاب، ماهیگیری و برداشت نیشکر از این تالاب می‌پردازند. علاوه بر اهمیت این تالاب در حوزه گردشگری، محیط زیست و ارتباط جغرافیایی با عراق، مشاغل ساکنین این تالاب نیز، نسل اندر نسل وابسته به آن بوده و امورات زندگیشان از این تالاب جدا ناپذیر است. با وجود این که تالاب شادگان از حوضه آبریز مارون - جراحی آبگیری می‌شود؛ حدود ۹۵ درصد منابع آب تجدید پذیر این حوضه در مصارف کشاورزی استفاده می‌شود. حال به گزارش دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، حیات این تالاب در معرض خطری جدی است. با توجه به کاهش بارش‌های سالانه و مصرف بالای آب آبخوان مارون - جراحی در مصارف مختلف، موجب کاهش ۴۴ درصدی آبدهی رودخانه جراحی به این تالاب شده است؛ بنابراین احداث سد آبریز در حوضه مارون، موجب ایجاد چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی می‌شود. اگرچه پیشنهاد احداث این سد در راستای پوشش تخصیص آب دهی داده شده است؛ اما احداث آن چشم انداز خوبی در آینده این تالاب مهم و حیاتی ندارد.

جریان موقت ده روزه زاینده‌رود اصفهان که با هدف توزیع آب برای کشت سری دوم کشاورزان شرق استان اصفهان، افزایش یافته بود، به نقطه پایانی رسید و شهروندان اصفهان و گردشگران، این روز‌ها با حضور در حاشیه رودخانه، آواز خداحافظی سر داده‌اند. زاینده‌رود در دهه اخیر به دلایل متعددی، چون خشکسالی و تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها، افزایش جمعیت و دچار کم آبی شده است.

تالاب بین‌المللی گاو خونی در شرق اصفهان، یکی از بزرگترین و مهم‌ترین‌های تالاب‌های کشور محسوب می‌شود. این تالاب به وسعت ۴۷۶ کیلومترمربع، در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان و در شهر ورزنه قرار دارد. به دنبال خشکسالی رودخانه زاینده‌رود و برداشت‌های بی‌رویه آب در بالادست در کمتر از سه دهه گذشته، حقابه تالاب گاوخونی به این تالاب نرسیده است. بعد از بارش‌های اخیر در اصفهان، امروز این تالاب ۲ تا ۳ درصد آب دارد که آن را «زهاب» و «پساب» می‌نامند، در این شرایط تالاب گاوخونی همچنان از حقابه خود محروم مانده است. از یک سو تخصیص نیافتن حقابه زیست محیطی به تالاب گاوخونی باعث مرگ این تالاب شده و از سوی دیگر ریزگردهای حاصل از پساب‌های صنعتی و خطرناک در این تالاب، سلامت کل منطقه را تهدید می‌کند.

مجموعه تالاب‌های «آلماگل»، «آجی‌گل» و «آلاگل» سه تالاب بین‌المللی در شمال گنبدکاووس در استان گلستان و با وسعت سه هزار و ۲۷ هکتار، محل زمستان‌گذرانی پرندگان آبزی و کنارآبزی است که از شمال سیبری به این تالاب‌ها مهاجرت می‌کنند. تالاب بین‌المللی آلاگل در بهمن ۱۴۰۱ به طور کلی خشک شده و عاری از هر گونه آب، پرنده و آبزی است. این مجموعه به عنوان تالاب‌های حلقه‌ای در سال ۱۳۴۹ در فهرست کنوانسیون تحقیقات بین‌المللی پرندگان آبزی و مهاجر (کنوانسیون رامسر) به ثبت رسید. تالاب «آلاگل» به عنوان بزرگترین دریاچه استان گلستان و یک تالاب آب شور بوده که تغییر رژیم آبی رودخانه «اترک» به عنوان تنها منبع تغذیه تالاب‌ها و ساخت سد در استان‌های همجوار، حیات این اکوسیستم منحصر به فرد را در معرض تهدید و نابودی کامل قرار داده است.

بارندگی‌های هفته‌های اخیر غالبا به صورت برف بوده و با توجه به خشکی زمین‌ها، هنوز روان‌آب قابل توجهی تشکیل نشده و در نتیجه تاثیر چندانی در میزان آب سد کاردِه مشهد نداشته است. در حال حاضر ورودی این سد حدود ۲۰۰ لیتر بر ثانیه است.