خشکسالی ایران

نگاهی به کوه‌های ایران نشان می‌دهد میزان بارش برف در کشور به نسبت سال‌های گذشته افت محسوسی داشته است و کوه‌هایی که روزگاری در ماه سرد سال از قله تا دامنه یک دست سفیدپوش از برف می‌شدند، در حال حاضر تنها میزبان رگه‌هایی از برف بر روی خود هستند. هواشناسی در روز‌های آینده بارش برف را برای مناطق شمالی و غربی کشور پیشبینی کرده است.

کشف رود یکی از رود‌های تاریخی و اساطیری مشهد است و عملا تمدن توس باستان در اطراف این رودخانه شکل گرفته است. در گذر زمان با توجه به موج مهاجرت به مشهد و افزایش تدریجی سکونت جمعیت زیادی در سمت حاشیه شهر مشهد، ساخت و ساز‌های غیر اصولی اطراف رودخانه، احداث سد‌های زیاد و ازدیاد برداشت آب و... همگی باعث شد کشف‌رود در گذر زمان خشک شود. در حال حاضر بخشی از رودخانه خشک است، اما بخشی دیگر از آن امروز فضایی برای تخلیه فاضلاب‌های شهری، بیمارستانی و صنعتی شهر مشهد شده است. مطابق آمار و اعلام دبیر کارگروه استانی ساماندهی و احیای رودخانه کشف‌رود، در حال حاضر در سطح شهر مشهد روزانه ۵۰۰ هزار متر مکعب در شبانه روز فاضلاب تولید می‌شود، این در حالی است که مجموع حجمی که تصفیه‌خانه‌های مشهد می‌توانند تصفیه کنند حدود ۳۰۰ هزار متر مکعب است و عملا ۲۰۰ هزار مترمکعب فاضلاب مازاد در مشهد تصفیه نمی‌شود. در نتیجه، راهکاری که به ذهن مسئولین رسیده ریختن این فاضلاب مازاد به کشف رود است. روزانه ۳۰۰ تانکر فاضلاب در کشف رود تخلیه می‌شود که تقریبا دو سوم این عدد فاضلاب‌های بیمارستانی هستند. موضوع تخلیه فاضلاب به کشف رود تقریبا دودهه است که در حال رخ دادن است و مساله امروز ما نیست. اگر این موضوع از دودهه گذشته پیش‌بینی می‌شد ما امروز این معضل را نداشتیم، اما مساله را مسکوت نگاه داشتند و کمتر به آن پرداختند. همین باعث شد که امروز مساله کشف‌رود به یک بحران تبدیل شود.

مدیریت مصرف آب از سوی شهروندان از اهمیت بالایی برخوردار است و با توجه به کاهش بارش ها، خطر کم آبی بیش از پیش احساس می‌شود؛ مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران حجم آب سد‌های استان را ۲۸۱ میلیون متر مکعب عنوان کرد که با احتساب ۱ میلیارد و ۹۳۰ میلیون متر مکعب حجم مخازن این ۵ سد، تنها ۱۴.۵ درصد مخزن این سد‌ها پر است.

خبرگزاری ایرنا تصاویری از برداشت نمک از بستر خشک دریاچه ارومیه منتشر کرده است.

از ابتدای مهر ۱۴۰۲ (که ابتدای سال آبی محسوب می‌شود) تا هشتم دی میانگین بارش در کشور به ۴۳ میلی‌متر رسید. این حجم بارش در دوره ۵۵ ساله ۳۳ درصد کاهش یافته است. همچنین موجودی مخزن ۲۸ سد کشور در ۹۸ روز گذشته کاهش شدیدی داشته است. بیشترین کاهش حجم سد مربوط به سد رودبال داراب در استان فارس است که نسبت به سال گذشته ۸۹ درصد کاهش یافته است.

امسال ما در چهارمین سال خشکسالی هستیم و در حقیقت بیش از ۵ دهه اطلاعات و آماری که ما داریم یکی از بدترین سال‌های کشور محسوب می‌شود. در حوزه صنعت آب و فاضلاب هم به جهت همین شرایطی که در بارش‌ها داشتیم برنامه ریزی بسیار دقیقی را داریم انجام می‌دهیم که ما حداقل بتوانیم آب شرب و بهداشت مردم را در شهر‌ها و روستا‌ها تأمین کنیم.

شهرستان هریس در شمال شرقی استان آذربایجان شرقی با مساحتی حدود ۲۳۴۱ کیلومتر مربع این روز‌ها حال خوشی ندارد و از کم آبی و بحران شدید آب در رنج است. هریس با ۱۸۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا در منطقه‌ای سردسیر واقع شده است و از لحاظ موقعیت توپوگرافی حدود ۸۰ درصد اراضی آن شوره زار است و مهمترین رودخانه جاری در این منطقه تلخه رود، که جزو زیرمجموعه‌های آبریز دریاچه ارومیه محسوب می‌شود. با توجه به عدم وجود رودخانه‌های دائمی و کاهش شدید نزولات جوی بیش از ۱۵ سال اخیر و وقوع خشکسالی‌های متعدد یکی از مهمترین و بزرگترین معضلات این شهرستان "کاهش شدید منابع آبی" است که در صورت عدم توجه به این امر خسارات جبران ناپذیری این منطقه را تهدید خواهد کرد.

دریاچه ارومیه یک دریاچه شور در شمال غربی ایران و بزرگ‌ترین دریاچه داخلی این کشور است. این دریاچه میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته‌است. سطح آب دریاچه در دهه‌های اخیر به‌طور چشمگیری کاهش پیدا کرده و تا سال ۱۴۰۱، ۹۵ درصد دریاچه خشک شده‌است. مساحت این دریاچه در سال ۱۳۷۷ در حدود شش هزار کیلومتر مربع بود که در ردیف بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار می‌گرفت. دریاچه ارومیه به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه داخلی ایران، بزرگ‌ترین دریاچه آب شور در خاور میانه، و ششمین دریاچه بزرگ آب شور دنیا شناخته می‌شد.

سد بارزو شیروان در سال ۱۳۸۲ با توان ذخیره سازی ۹۲ میلیون مترمکعب به بهره برداری رسید، این سد در سال‌های اخیر به دلیل کم‌بارشی شاهد افت شدید میزان ذخیره آب بوده است.

پناهگاه حیات وحش میانکاله با دو اکوسیستم آبی با وسعت ۴۴ هزار هکتار و خشکی با وسعت ۲۴ هزار هکتار طی دهه اخیر با تداوم خشکسالی، کاهش نزولات جوی و نوسانات سطح آب دریای خزر و از طرف دیگر مهار آب‌های سطحی در حوضه بالادست، درگیر خشکسالی از غرب به شرق شده است، به‌طوری که بررسی آخرین تصاویر ماهواره‌ای کاهش بیش از ۳۰ درصدی منابع آبی را نشان می‌دهد. با توجه به تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین تالاب‌های زیادی ازبین رفته اند و تالاب میانکاله نیز از این تغییرات زیان دیده است؛ پس از حضور رییس جمهور در اسفند ماه ۱۴۰۰ در خلیج گرگان، دستور فوری آغاز لایروبی و رسوب برداری از کانال‌های سه گانه منطقه صادر و پس از مدت کوتاهی با هماهنگی سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان مجری و قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا به عنوان پیمانکار، مرحله نخست این عملیات آغاز شده و امید است سبب احیای تالاب میانکاله و بازگشت پرندگان مهاجر شود. تصفیه فاضلاب شهر‌های بالادست و شهرک‌های صنعتی حاشیه خلیج و دادن حق آبه تالاب و یا جایگزین کردن آب‌های برداشت شده در بالادست از سایر حوزه‌ها از جمله پیشنهادات دیگر برای احیای این منطقه ارزشمند است.

کاهش بارندگی‌ها و خشکسالی‌ها باعث شده است تا حجم ذخیره آب سد بارزو شهرستان شیروان در استان خراسان شمالی به شدت کاهش یابد؛ که امروز به پایین‌ترین میزان خود از زمان بهره برداری (حداکثر یک میلیون مترمکعب) ذخیره آب رسیده است که این حجم نیز قابل تحویل و استفاده نیست و باید برای ملاحظات ایمنی و پایداری سد در مخزن باقی بماند. طبق نتایج حاصل از هیدروگرافی مخزن سد، با توجه به انباشت روسوبات، حجم مخزن سد بارزو شیروان از ۹۲ میلیون مترمکعب به ۸۷ میلیون متر مکعب کاهش یافته است. سد بارزو شهرستان شیروان در سال ۱۳۸۲ با توان ذخیره سازی ۹۲ میلیون مترمکعب به بهره برداری رسید که بیشترین میزان ذخیره سازی آن در سال ۱۳۹۹ به میزان ۵۳ میلیون مترمکعب بوده است.

دریاچهٔ ارومیه یک دریاچه شور در شمال غربی ایران و بزرگ‌ترین دریاچه داخلی این کشور است. دریاچه‌ای که روزگاری بیش از ۲۰ میلیارد متر مکعب آب داشته حال تنها چند برکه کوچک دارد که آن هم به زودی خشک می‌شود و آنچه می‌ماند یک صحرای نمک ویران‌گر است. تصاویر بندر شرفخانه یکی از بندر‌های دریاچه ارومیه در استان آذربایجان شرقی را نشان می‌دهد.

مهمترین رودخانه فلات مرکزی که سنگ‌بنای تمدن منطقه مرکزی ایران به شمار می‌رود و رسالتش را در نامش مستتر کرد چند سالی است زایندگی‌اش قربانی خشکسالی و مدیریت نامناسب منابع آبی در مسیر زندگی بخشی‌اش شده و جز نام و بستری تشنه رمقی بر تن این شاهرگ حیاتی فلات مرکزی ایران باقی نمانده است.

پنج استان فارس، اصفهان، یزد، کرمان و خط انتقالی که از استان سیستان‌وبلوچستان به سمت خراسان رضوی می‌رسد، مقصد پروژه‌های انتقال آب انتخاب شده‌اند. در صورت بهره‌برداری از همه فازهای این پروژه‌ها در افق بلندمدت، در مجموع ۱.۲ میلیارد مترمکعب آب شیرین به این پنج استان انتقال داده می‌شود.

دریاچه و تالاب بین‌المللی هامون سومین دریاچه بزرگ کشور پس از خزر و ارومیه؛ هفتمین تالاب بین‌المللی جهان و یکی از ذخیره‌گاه‌های زیست‌محیطی در ایران و آب و هوای معتدل آن هرساله پذیرای پرندگان مهاجری مانند درنای طناز، پلیکان و فلامینگو و «سیستان» در روزگاری نه چندان دور انبار غله ایران بوده است. ساخت سد‌های مختلف مانند کجکی و کمال خان بر روی هیرمند برای انحراف آب، ندادن حقه آبه هامون توسط طرف افغانستانی نصب و بکارگیری انواع پمپ در مسیر رودخانه هیرمند جهت کشاورزی در آن طرف مرز از یک سو و کاهش باران‌های فصلی و تغییرات آب و هوایی جهان از سوی دیگر، خشک شدن دریاچه هامون را به دنبال داشت. این روز‌ها دیگر در سیستان، خبری از دامداری، کشاورزی، حصیر بافی و ماهیگیری نیست، روستا‌ها در سکوتی غمناک فرو رفته‌اند، بی آبی و هجوم ریزگرد‌ها از بستر خشک تالاب با طوفان‌هایی با سرعت ۹۰ تا ۱۲۰ کیلومتر در ساعت که همواره با شن و ماسه خشک همراه است باعث به زیر خاک رفتن خانه‌های روستایی، تلف شدن دام‌ها و از بین رفتن چاه‌های آب شیرین برای معدود زمین‌های کشاورزی باقیمانده از خشکسالی در حاشیه تالاب بین المللی هامون می‌شود که دستاورد آن از دست دادن خاکی حاصل‌خیز و مهاجرت از روستا‌ها است.

استان همدان دارای ۲۷ تالاب طبیعی و مصنوعی است که «تالاب پیرسلمان» با سه هکتار مساحت در ۱۹ کیلومتر شهر اسدآباد یکی از آنها محسوب می‌شود. «تالاب پیرسلمان» در همسایگی مرقد امامزاده پیرسلمان واقع شده و نام او نیز برگرفته از این امامزاده است؛ این تالاب فاقد هرگونه ورودی است بلکه از طریق چشمه‌های موجود در بستر آن، آب باران و نزولات جوی تغذیه می‌شود. سال گذشته به دنبال خشکسالی و استفاده بیش از اندازه زمین‌های کشاورزی از منابع زیرزمینی اطراف تالاب افت شدید آب تالاب در امسال را در پی داشت و متأسفانه تالاب پیرسلمان نفس‌های آخر را می‌کشد و در حال خشک شدن است.

برخی منتقدان محیط زیست، با مقایسه وضعیت دریاچه «وان» و «ارومیه» ایران، وضعیت این دریاچه در کشورمان را متفاوت از دیگر دریاچه‌های مواجه شده با شرایط بحرانی می‌دانند، این در حالی است که مدیر گروه محیط زیست پژوهشکده دریاچه ارومیه، این مقایسه را از نظر ظاهری صحیح نمی‌داند.

تالاب هورالعظیم بزرگ‌ترین تالاب مرزی ایران در مرز ایران و عراق است که با حدود ۱۲۰ هزار هکتار در انتهای رودخانه کرخه و در منطقه دشت آزادگان قرار دارد. این تالاب دارای پنج مخزن است که به دلیل عدم تامین حق آبه مورد نیاز، خشکسالی، برداشت نفت و جاده‌سازی و احداث خاکریز‌ها توسط شرکت‌های نفتی در حال خشک شدن و مرگ تدریجی است. شرایط به وجود آمده در اثر خشک شدن تالاب، باعث مرگ بسیاری از گونه‌های جانوری و همچنین پوشش‌های گیاهی خاص هورالعظیم شده است. براساس اعلام اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان تالاب هورالعظیم به دلیل شرایط کنونی حاکم بر کشور در خصوص کمبود آب به ویژه در حوضه بالادست کرخه، با تنش و بحران آبی مواجه است. بر اساس آخرین آمار تا اواسط مردادماه امسال، مخازن شماره یک و دو هورالعظیم حدود ۵۰ تا ۵۵ درصد آب دارند، مخزن سه کمتر از ۵۰ درصد آب دارد، اما مخازن چهار و پنج کمتر از ۲۰ درصد آب داشته و در وضعیتی بسیار بحرانی قرار دارند.

بر اساس سناریو‌های مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ متر پایین خواهد آمد. سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است. با توجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر، کم عمق است، با افت ۹ متری آب، حدود ۲۴ درصد از مساحت سطح خزر کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح این دریاچه خشک خواهد شد!

مشهد با جمعیتی بالغ بر ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر دومین کلانشهر کشور پس از تهران است.مشهد در حال تجربه کردن بی سابقه ترین تنش آبی خود طی ۶۰ سال گذشته است. کاهش بارندگی در سال جاری نسبت به ۶۰ سال اخیر بی سابقه بوده و شرایطی بحرانی را رقم زده است. از ابتدای سال آبی جاری یعنی از مهرماه سال ۱۴۰۱ تا کنون ۹۹.۲ میلی متر بارندگی در خراسان رضوی ثبت شده، که این میزان در مدت مشابه قبل ۱۴۵.۵ میلی متر بوده است.تابستان امسال مشهد از لحاظ تامین آب با شرایط نگران کننده ای روبه رو است، تامین آب در کلانشهری که سدهای آن خالی از آب شده و در تابستان پذیرای میلیونها زائر خواهد بود، شرایط پیجیده ای ایجاد کرده است.