برجام

دقیقا یک سال پیش، ظریف در نشست گفتگو‌های مدیترانه‌ای خطاب به اروپا گفته بود که نمی‌شود بدون اینکه خیس شد، شنا کرد. یک سال گذشت، اروپایی‌ها نه تنها خیس نشدند بلکه حتی در شنا کردن هم تردید کردند. اما آیا این باعث می‌شود که ایران از اروپا دور شود و مستقیما با آمریکا وارد گفتگو شود؟ هنوز پاسخ مشخصی برای این سوال وجود ندارد. با این حال، ظاهرا، تحولاتی در این زمینه در حال رخ دادن است. ایران و آمریکا به تازگی با وساطت سوئیس برخی از زندانیان یکدیگر را آزاده کرده‌اند. ظریف نیز در ماموریتی مرتبط با همین موضوع به زوریخ سفر کرده است. علاوه بر این، حسن روحانی ممکن است در روز‌های آینده به ژاپن سفر کند. توکیو، مشغول وساطت میان تهران و واشنگتن است. از این رو، باید منتظر ماند و دید که آیا حاشیه‌نشینی ظریف به معنای ناامیدی وی از حل مشکلات ایران و اروپاست یا اینکه وزیر خارجه بدون سروصدا روی طرح جدیدی کار می‌کند.

دوازدهمین نشست کمیسیون مشترک برجام به کار خود پایان داد. این نشست بر خلاف نشست فوق‌العاده در مرداد ماه، نشستی عادی محسوب می‌شود و دستورکار آن مربوط به تعهدات هسته‌ای و لغو تحریم‌ها است.

عراقچی گفت: بحث ها در یک فضای نسبتا پرتنشی صورت گرفت، با این حال آنچه مسلم بود همه اعضا و کشورهای شرکت کننده در این نشست، بر حفظ توافق تأکید داشتند و همه متفق بودند که باید تلاش ها صورت بگیرد برای اینکه برجام در جای خودش باقی بماند.

این اظهارات ابوالغیط درحالی مطرح می شود که قرار است کمیسیون مشترک برجام به منظور نجات توافق هسته بعد از خروج واشنگتن از آن امروز نشستی در وین برگزار کند.

مسئول ویژه امور ایران در وزارت خارجه آمریکا در رابطه با برجام مدعی شد که ایران چهار بار توافق هسته‌ای را نقض کرد. وی در رابطه با افزایش و تقویت نیرو‌های نظامی در منطقه گفت: پنتاگون در رابطه با تقویت تجهیزات نظامی در منطقه تصمیم می‌گیرد.

اما مهمتر از همه اینها، نامه سه کشور اروپایی عضو برنامه جامع اقدام مشترک ( برجام ) به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل، است. سفرای سه کشور بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامه به دبیرکل سازمان ملل، ادعا کردند «توسعه موشک‌های بالستیک دارای قابلیت هسته‌ای توسط ایران» با قطعنامه شورای امنیت که از ایران می‌خواهد هیچ فعالیتی در زمینه توسعه چنین موشک‌هایی انجام ندهد، مغایر است. سفرای این سه کشور آنتونیو گوترش را ترغیب کردند که در گزارش بعدی‌اش، شورای امنیت را مطلع کند که فعالیت موشک بالستیکی ایران با قطعنامه‌ای که توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ را تایید کرد، ناسازگار است.

کمی بیش از یک ماه دیگر، موعد برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات فرا می‌رسد. اروپایی‌ها بدون اینکه اقدامی جدی برای تامین منافع اقتصادی ایران انجام دهند، می‌گویند ایران هرکاری می‌تواند برای نجات برجام کند، انجام دهد. از سوی دیگر، ایران نیز نمی‌تواند همزمان هم تحریم‌ها را تحمل کند و هم برجام را ادامه دهد. به خاطر همین شرایط بغرنج، کارشناسان و دیپلمات‌ها درباره احتمال فروپاشی برجام در هفته‌های آینده هشدار می‌دهند. چرا که از دیدگاه آنها، اقدامات بازگشت‌پذیر ایران در کاهش تعهدات، به تدریج کمتر می‌شوند.

بعید به نظر می‌رسد اظهار نظر اخیر عراقچی برای کسب موقعیتی تازه در دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی و با نگاه به دولت آینده باشد. هر چند که عباس عراقچی سیاستمداری است که توانسته است از تیم جلیلی به تیم ظریف راه یابد و در آنجا نیز ارتقا پیدا کند.

عراقچی تصمیم آمریکا به عنوان یک عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل برای خروج از این توافق بین‌المللی را نقض مصوبه شورای امنیت برشمرد.

هم اکنون پرسش اصلی این است که این بار چه تضمینی وجود دارد که اینستکس موفق شود. واقعیت این است که فعلا هیچ تضمینی دیده نمی‌شود. اما موفقت این سازوکار به دو مسئله عمده بستگی دارد. نخست اینکه باید دید آیا آمریکایی‌ها با اینستکس موافقت می‌کنند یا خیر. فعلا آمریکایی‌ها مخالفت می‌کنند. ریچارد گرنل، سفیر آمریکا در آلمان، با پیوستن شش کشور اروپایی به اینستکس مخالفت کرده است. مسئله دوم هم که به نوعی با مسئله اول ارتباط دارد، فروش نفت ایران است. آیا مشارکت کشور‌های اروپایی در اینستکس به معنای تضمین فروش نفت ایران و بازگشت درآمد‌های آن است؟

دردناک آنجاست که عباس عراقچی می‌گوید: «درس دیگر برجام آن بود که مقاومت، بیش از تمایل برای همکاری جواب می‌دهد». آقای عراقچی یادمان نرود در تمام فاصله مهرماه سال ۹۲ تا تیرماه ۹۳ که برجام به دست آمد و در همه دوران مذاکره و اجرای توافق، همین تیم مذاکره بودند که بر اهمیت مذاکره و گفتگو تأکید داشتند.

فرانسوی‌ها در شش ماه گذشته یک رویا داشته‌اند. رویای حفظ برجام از طریق متقاعد کردن ایران و آمریکا به امتیازدهی متقابل. آن‌ها برای تحقق این رویا، رفت‌وآمد‌های زیادی به تهران و واشنگتن کردند. ولی در نهایت شکست خوردند. فرانسوی‌ها ظاهرا مسیر جدیدی را آغاز کرده اند. به نظر می‌رسد آن‌ها پس از برباد رفتن رویای مذاکره ایران و آمریکا، می‌خواهند سیاست اعمال فشار را امتحان کنند. این سیاست آخرین کارت فرانسه و اروپا در بازی حفظ برجام هست. کارتی که ایران آن را «غیرمسئولانه و غیرسازنده» توصیف کرد.

مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در ادامه با اشاره به این که این [وضع]ارتباطی به اجرای توافق هسته‌ای ایران ندارد، درباره آینده توافق هسته‌ای، ابراز تردید کرد.

موسویان در بخش دیگری از این نامه تأکید کرده است «این سنت همه دیپلمات‌های حرفه‌ای جهان است که قبل از مذاکرات مهم، در مورد شخصیت و افکار طرف مذاکره‌کننده، مطالعه و بررسی می‌کنند. به همین دلیل جان کری هم فرض را بر این گذاشته که آقای ظریف نیز در مورد او همین کار را کرده است».

بنابراین، می‌توان تصور کرد که در ماه‌های آینده نبرد دیپلماتیک میان ایران و آمریکا در زمینه تحریم‌های تسلیحاتی شدت گیرد. مشکل اصلی آمریکایی‌ها این است که با ادامه روند فعلی، شورای امنیت سازمان ملل ممکن است تحریم تسلیحاتی را تمدید نکند. از همین رو آمریکا احتمالا دنبال راهی برای برهم زدن برجام است تا کار به رفع تحریم تسلیحاتی ایران نکشد. پمپئو که قبلا در محافل خصوصی گفته بود هدف کارزار «فشار حداکثری» آمریکا شوراندن مردم ایران است، فرصت را برای لغو تدریجی معافیت‌های هسته‌ای و نابودی کامل برجام مهیا می‌بیند.

همین سوالات است که ظاهرا ظریف را نگران کرده و او را بر آن داشته تا از احتمال باخت همه طرف‌ها هشدار دهد. در شهریور ۱۳۹۳، ظریف گفته بود «در جهان کنونی بازی با حاصل جمع صفر که یک کشور از زیان دیگران نفع ببرد منتفی می‌باشد.»، اما با روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا شرایط تغییر کرد.

محمدجواد ظریف در بخشی از سخنرانی خود در پنل خلع‌سلاح و عدم اشاعه کلوپ آستانه که در قزاقستان برگزار شد، خاطرنشان کرد که ایران به‌دنبال دستیابی به سلاح هسته‌ای نخواهد بود. ظریف در ادامه با اشاره به اینکه عادی‌سازی روابط اقتصادی با ایران از شروط برنامه جامع اقدام مشترک ( برجام ) است، گفت: اگر این مساله حتی تا اندازه‌ای هم محقق شود ما آماده‌ایم تا به اجرای کامل تعهداتمان ذیل این توافق بازگردیم و حسن نیت خود را نشان دهیم.

اما با فرض رفع تحریم‌های تسلیحاتی، بعید است که ایران از محل فروش تسلیحات، بتواند زیان کاهش شدید صادرات نفت‌اش را جبران کند. وقتی کشور‌ها از ترس تحریم‌ها، از خرید نفت ایران که یک کالای غیرتسلیحاتی است، خودداری می‌کنند می‌توان حدس زد که در خرید تسلیحات از ایران چقدر تردید خواهند کرد. از این رو، احتمالا دولت در ماه‌های آینده، ضمن اذعان به از بین رفتن مزایای اقتصادی برجام ، بر مزایای امنیتی آن، مانند ابقای پرونده هسته‌ای ایران خارج از شورای امنیت، تاکید خواهد کرد.