یکی از مناطقی که دارای اقلیمی سرسبز و جلوه‌های طبیعی دیدنی است، خنداب از توابع استان مرکزی با وسعت یک‌هزار و ۳۶۵ کیلومتر مربع است که در ایام بهار با طبیعت هزار رنگ و به‌عنوان یکی از مناطق بکر و مصفا برای مسافران نوروزی آغوش گشوده است.
خنداب دارای ۲ شهر به نام‌های خنداب و جاورسیان، ۲ بخش به نام‌های قره‌چای و مرکزی و پنج دهستان به نام‌های اناج، سنگ سفید، جاورسیان، خنداب و دهچال است که تا سال ۶۸ به عنوان یکی از بخش‌های شهرستان اراک محسوب می‌شد، اما با مصوبه تقسیمات کشوری به عنوان شهرستانی مستقل بر پهنه نقشه جغرافیایی مطرح شد.
به گزارش ایرنا، وجود گروه‌های لر، ترک، فارس در محدوده خنداب مبین مسیر حرکت اقوام و سکونت گزینی آنان در این محدوده است که از منظر مردم شناسی و مطالعات فرهنگی اهمیت ویژه‌ای دارد.
وجود قلاع و حصار‌های متعدد در این منطقه نیز نشانگر وجود نوع زندگی مبتنی بر غارت و دفاع بوده و وجود امامزاده در خنداب و نوشته مرحوم ابراهیم دهگان سند تاریخی مستند و گواه روشن بر قدمت تاریخی این شهرستان است.
بر اساس اسناد و مدارک موجود قدمت خنداب به بیش از یک‌هزار و ۲۰۰ سال می‌رسد، وجود مقبره حضرت امامزاده «محمد مسعود» فرزند امام موسی کاظم (ع) که در میان شهر و در حاشیه رودخانه قرار دارد دلیلی بر سبقه حداقل از سده دوم هجری است.
بر اساس نقل پاره‌ای از مطلعان محلی نام اصلی خنداب خندق آب بوده است اما، از شواهد تاریخی چنین بر می‌آید که اهالی این منطقه برای محافظت خود و دام هایشان تونل‌هایی ایجاد می‌کردند که هم مخفیگاه مناسبی برای پناه بردن به آن در هنگام خطر بوده و هم به عنوان تونل منتهی به رودخانه به منظور برداشت آب مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
این محدوده به دلیل قرار داشتن در امتداد دشت و رودخانه شراء (قره چای) و دامنه‌های رشته کوه زاگرس و ریزش جوی از نظر کشاورزی مناسب و جاذب جمعیت بسیار است و به جرات می‌توان حوزه جغرافیایی خنداب را در استان مرکزی به شمال ایران مقایسه کرد که به همین دلیل برای توسعه گردشگری طبیعت گردی و کشاورزی مستعد است.
ساکنان شهرستان خنداب به سه گروه عمده زبانی ترکی، لری و فارسی تقسیم می‌شوند و در بررسی‌های صورت گرفته سال ۸۶ تعداد زیادی تپه و بنا‌های تاریخی در خنداب شناسایی شد که قدمت برخی از این تپه‌ها مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد است.
این شهرستان از نظر جاذبه‌های طبیعی غنی است که می‌توان از آن جمله به تالاب آق گل، باغ‌های خنداب، کوه شاه (تاج)، چشمه علی گذر و منطقه شکار ممنوع پلنگاب اشاره کرد.
در روستای قاسم آباد شهرستان خنداب، تالابی به نام آق گل وجود دارد که فصلی است و در اواخر بهار خشک می‌شود، اما در طول پاییز و زمستان دارای آب است که آن را در گروه تالاب‌های با آب شیرین طبقه‌بندی کرده‌اند و از مختصات این ناحیه ورود و توقف پرندگان مهاجر است و ۴۶ گونه از پرندگان ایران در این تالاب آمد و شد دارند.
باغ‌های مملو از انواع درختان میوه به خصوص هلو انجیری، سیب، هلو، انگور، گردو و بادام درختی دره شراء، حد فاصل پل دوآب که روستاهای آباد در مسیر رودخانه دره رود شراء دارد از ابتدای بهار تا پایان فصل پاییز از مناظر طبیعی و گردشگری دیدنی است.
چشمه علی گذر در ضلع غربی روستای مهرعلیا (مست بالا) در شهرستان خنداب واقع شده که در نزدیکی چشمه یک تخته سنگ با نقش فرو رفته در مرکز آن وجود دارد و برای مردم محلی مقدس است و در ایام بارندگی آب در آن جاری است.
منطقه شکار ممنوع پلنگاب نیز با وسعت ۲۳ هکتار در پنج کیلومتری شهر خنداب واقع شده که از نظر منابع آبی غنی و دارای بیش از ۶۰ چشمه و قنات است و در این منطقه ۱۲۶ گونه گیاهی از ۳۰ تیره گیاهی، ۲۷ گونه جانوری و ۵۲ گونه پرنده شناسایی شده که حدود ۱۰ درصد پرندگان ایران و ۴۰ درصد پرندگان استان مرکزی را شامل می‌شود.
باغ دهنو نیز توسط شخص خیری بنا شده و به درمانگاه فراهانچی معروف است که این درمانگاه علاوه بر معاینه، امکانات جراحی را داشته و در زمره قدیمی‌ترین درمانگاه‌های شهرستان خنداب است.
روستای کهن و قدیمی به نام آدشته که متشکل از آتش و ده (آتشکده) است از جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی این شهرستان است و بزرگان محلی بر این باورند که نام صحیح و اصیل این روستا آتشکده است و آن نیز اشاره به معبد زرتشتی کهن در این روستا دارد.
از مکانی‌های باستانی این روستا کوهی به نام کوه گبر و قلعه‌گبری است که در حال حاضر هنوز هم آثاری از آن به جا مانده است.
این روستا در ۳۰ کیلومتری شمال غرب شهرستان خنداب قرار دارد و دارای آب و هوای سرد و کوهستانی است و زبان مردم روستا فارسی است و شغل بیشتر مردم کشاورزی و دامپروری است و عمده محصول تولیدی این شهرستان نیز انگور و میوه است.
محصول انگور این روستا در انواع مختلف یاقوتی، عسگری، شیرازی، بیدانه سفید، قرمزو انگور سیاه است و از نظر شهرت و کیفیت در بیشتر نقاط ایران معروف است.
کبوترخانه دهنو خانه دارای بنای مدون و در ضلع غربی روستای دهنو واقع شده و شالوده اصلی آن از خشت و گل است و این بنا که مربوط به دوره قاجاری و پهلوی اول است اجزای تشکیل دهنده آن را زغلگیر، لومبندی‌ها (لانه کبوتر) و پلکان تشکیل می‌دهد.
امامزاده شاهور (ع) نیز از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) است که در روستای دهچال واقع شده و مورد تکریم و احترام خاصی برای اهالی روستا است.
بنای این امامزاده به گفته اهالی روستا نزدیک به ۲۰۰ سال قدمت تاریخی دارد، اما در سال‌های اخیر باز سازی شده و تغییراتی در آن ایجاد شده است.
امامزاده آمنه خاتون (ع)، از نوادگان امام سجاد (ع) نیز در دهستان خنداب و روستای دیزآباد این شهرستان است که قدمت آن به دوره ایلخانی می‌رسد و گچبری‌ها و خطوط گچی بی‌نظیر اطراف گنبد حکایت از قدمت بنا دارد.
امامزاده محمد مسعود (ع) از نوادگان امام موسی کاظم (ع) نیز در ۸۰ کیلومتری شهر اراک و در دشت شراء واقع شده است که تاریخ حک شده بر روی ضریح چوبی و قدیمی آن نشان می‌دهد که ضریح در سال ۱۳۱۰ بر فراز مزار نصب شده و قدمت آن به دوره صفوی و پهلوی اول مربوط می‌شود.
شهرستان خنداب افتخار داشتن مشاهیر و نخبگان زیادی همچون حجت الاسلام و المسلمین آقا سید «رحیم مصطفوی» فرزند حاج «زین العابدین» از نزدیکان حاج آقا «سلطان» را دارد که این شخصیت بزرگ تحصیلات خود را تا درجه اجتهاد در نجف اشرف گذراند و پس از آن در محله حصار خنداب ساکن شد و باقی مانده زندگی خود را به علم و مطالعه و تهجد و تهذیب نفس سپری کرد.
از وی کرامات زیادی نقل شده و اکنون نیز اهالی برای زیارت آرامگاه این سید جلیل القدر که دارای گنبدی در کنار مسجد جامع محله حصار می‌باشد توسل می‌جویند و طلب حاجت می‌کنند.
آقا «محمد خندابی» نیز از دیگر مشاهیر خنداب است که تحصیلات دینی خود را تا سطح اجتهاد در اصفهان و نجف گذراند و مدتی از شاگردان مبارز آیت‌الله «حائری یزدی» موسس حوزه علمیه قم بود.
درجه اجتهاد وی را سه تن از مراجع عظام آن زمان آیت الله «حائری یزدی»، آیت الله «ابوالحسن اصفهانی» و آیت الله «کوه کمره‌ای» تایید کرده‌اند.
حاج «محمد خندابی» از دیگر افتخارات این خطه است که منشاء خدمات دینی فراوانی در منطقه خنداب بوده و علاوه بر علم و کمال از هنر خطاطی نیز بهره‌مند بوده به نحوی که قرآن مجید را با خط زیبای خود کتابت کرده و با خوانین ظالم منطقه به مبارزه برخاست و از محبوبیت بی نظیری نزد ساکنان منطقه برخوردار بوده است.
میرزا «ابراهیم خندابی» نیز از روحانیون به نام این منطقه است که از مراتب علمی بالایی برخوردار بوده و علاوه بر اینکه حافظ کل قرآن بود از هنر خطاطی بهره وافری داشت و نمونه خط وی در امامزاده دیزآباد موجود است.
آخوند «صدر» یکی دیگر از روحانیون برجسته و صاحب کمال خنداب محسوب می‌شود که علاوه بر تحصیلات علوم دینی در شعر و خطاطی ید طولانی داشته است.
ملا «محمد زمانی» نیز از خوشنویسان و خطاطان خنداب است که کل قرآن را به صورت شصت پاره دست نویس خطاطی کرده است.
ملا «صالح صالحی» عالم و مجتهد، «علی آقا شیدا» شاعر و خطاط، حکیم «داود حکیم حاذق» نیز از دیگر مشاهیر خطه خنداب است.
شهرستان خنداب در حوزه صنایع دستی چوبی معرق، منبت، محرق، دست بافته‌ها و زیراندازها، گلیم گل برجسته و فرش پتانسیل بالایی دارد و افرادی که به این خطه سفر می‌کنند می‌توانند از سوغات آن به یادگار ببرند.
خنداب با جمعیت بیش از ۶۰ هزار نفر در غرب استان مرکزی واقع شده است و با توجه به ظرفیت‌های خاص منطقه یکی از قطب‌های کشاورزی و گردشگری طبیعی استان مرکزی به شمار می‌رود.
