«نقاشی قهوه‌خانه» اثری در ستایش آزادی

در اولین روز از سلسله میزگرد‌های تخصصی «گزارشگاه کتاب نقاشی قهوه‌خانه»، مهدی کاموس نویسنده و پژوهشگر، با موضوع «روایت به مثابه پژوهش در نقاشی قهوه‌خانه» سخنرانی کرد.

این نویسنده درباره روایت در «کتاب نقاشی قهوه‌خانه» به سه روایت بیرونی، خود ارجاع و پژوهشی پرداخت و گفت: در نگاهمن، روایت کل زندگی را دربر می‌گیرد و همان‌طور که رولان بارت می‌گوید ما در روایت‌های بی‌شمار غوطه ور هستیم و به قول دیوید هرمن، روایت به ساختارمند کردن تجربه‌ها می‌پردازد. همین‌طور پل ریکور معتقد است روایت‌ها وجود و هستی ما را زمان مند می‌کنند. واقعیت اینست که ما برای شناخت نیاز به میانجی و واسطه داریم و این میانجی‌گری بر عهده روایت است. از این‌رو، جروم برونر معتقد است؛ روایت، شیوه اندیشیدن را به ما نشان می‌دهد.

کاموس روایت اول «کتاب نقاشی قهوه‌خانه» را دارای ارجاع به بیرون و مربوط به پیش داشته‌های ذهنی نسبت به مسئله میکونوس، راوی، نویسنده و ناشردانست. این پژوهشگر درباره روایت بیرونی کتاب مذکور گفت: پیش داشته‌های ذهنی و تاریخی نسبت به مسئله میکونوس به عنوان اتفاقی که در ۱۹۹۲ رخ داد، عنوان کتاب که اشاره‌ای است به سخن مقام معظم رهبری در این خصوصو هویت انتشارات سوره؛ همگی یک روایت بیرونی را نمایندگی می‌کنند.

این روایت در واقع، پاسخی است به احکام دادگاه میکونوس در آنروز و پاسخی است به برقراری رابطه با اروپا در امروز. از این‌رو، اولین راوی کتاب، راوی سیاسی است. در این روایت، رویکرد قصدمندانه و تعمدی مطرح است. کتاب در عنوان نیز دارابی را متهم خطاب می‌کند نه محکوم و کاملاً جهت‌گیری خاص خود را از اتفاق مورد تاکید قرار می‌دهد و یک قرائت نیت‌مندانه در برابر قرائت غربی ارائه می‌دهد.

راویت دوم گفته‌های کاظم دارابی است که خودارجاع است. در این روایت داربی تلاش می‌کند از ابتدای زندگی‌اش تا زمان آزادی‌اش را تعریف کند. دارابی نیز قرائت و رویکردی قصدمندانه دارد. او برای دفاع و تبرئه کردن خود، روایت خود را پیش می‌گیرد.

اما راوی سوم، محسن کاظمی نویسنده و پژوهشگر کتاب است. بحث اساسی کار من روایتی است که او دنبال کرده است. کاظمی در ابتدا با استفاده از پانوشت، اسناد، عکس‌ها و... روایت خود را پیش می‌برد. هر چقدر دارابی به توصیف می‌پردازد، کاظمی تلاش دارد تبیین کند و به پاسخ چرایی‌های ماجرا برسد. او در پانوشت‌ها به دنبال چرایی‌هاست. در واقع روایت دارابی نقل قولی و روایی است، اما روایت کاظمی استدلالی و پارادایمیک است.

نویسنده کتاب مبانی زندگینامه داستانی در خصوص راوی و روایت سوم افزود: در روایت کاظمی، شیوه مهندسی اطلاعات مهم است. او از ابتدا به کمک تکنیک تاریخ شفاهی، دانش وداده‌ها را از زندگی دارابی را گرفته و بستر‌های خانوادگی، روانشناختی و اجتماعی شخصیت را واکاوی کرده و سپس به درگیری او در اتفاق میکونوس می‌پردازد.

معجزه کار کاظمی این است که راوی را به یک خودآگاهی می‌رساند تا تبدیل به پژوهشگر شود. بدین معنی که راوی به همراه پژوهشگر به دنبال مسئله می‌گردد. این اتفاق برای خواننده نیز می‌افتد؛ خواننده به همراه خواندن روایت زندگی دارابی، مراحل یک پژوهش را طی می‌کند.

در پایان کاظمی به کانونی کردن روایت‌ها پرداخته است که پژوهش در آن شکل گرفته و قابل بحث است. در اینجاست که می‌توان اندیشید؛ قرائت دادگاه میکونوس به عنوان پژوهش کیفی در نظر گرفته می‌شود یا خیر؟ ما با یک بیوگرافی، اتوبیوگرافی یا با یک لایف استوری مواجه هستیم؟ در این کتاب به عقیده من با لایف استوری، به معنی شرح زندگی دارابی در یک روایت‌پژوهی براساس منابع متکثر و متنوع، روبرو هستیم.

دبیر تاریخ شفاهی ادبیات کودک و نوجوان ایران در ادامه گفته‌های خود درباره «کتاب نقاشی قهوه‌خانه» به عنوان یک پژوهش کیفی گفت: پژوهش کیفی روی مسائلی بحث‌برانگیز است و با سؤال آغاز می‌شود و در مورد چرایی‌های مسئله بحث می‌کند و با رسیدن به چند سؤال کار خود را خاتمه می‌دهد. در «کتاب نقاشی قهوه‌خانه» نیز که با مسئله پیچیده و بحث برانگیز میکونوس شروع می‌شود ما در پایان با این سوالات روبرو می‌شویم که سیاست چه نقشی می‌تواند در قضاوت‌ها و دادگاه‌ها داشته باشد؟ جایگاه ترور و خشونت در حل مسائل سیاسی کجاست؟ قربانیان ترورها، کشته شده‌ها، متهمان و محکومانند یا کودکان و خانواده‌های طرفین؟ رابطه زندان و حقوق شهروندی تا کجاست؟

در ادامه کاموس به بحث تنوع و تکثر منابع در این کتاب پرداخته و می‌افزاید: پژوهش کیفی، چند منبعی است. در این کتاب بیش از دارابی با نظرات مخالفین مواجه هستیم. کاظمی با استفاده از منابع متعدد موافق و مخالف روایتی پلی فونیک ساخته است. در قرائت پژوهشگر، حضور متون موافق و مخالف و چینش اطلاعات به گونه‌ای است که قرائت و نگاه پژوهشگر به ماجرا تراژیک شده است. کتاب نقاشی قهوه‌خانه اثری است در ستایش آزادی، صلح، صفا و در مذمت خشونت.

نشست‌های گزارشکاه کتاب نقاشی قهوه‌خانه به همراه میزگرد‌های تخصصی، چهاردهم لغایت هفدهم مرداد ماه در گالری ابوالفضل عالی حوزه هنری ادامه دارد.