الهیات گشوده، نقش خداوند در جهان و چالش قطعیت قوانین علمی

ایکنا نوشت: رسول رسولی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، امروز ۱۵ اردیبهشت در خصوص «پروژه فعل الهی» در دانشکده علوم انسانی دانشگاه خوارزمی سخنرانی کرد. گفتنی است این نشست در ادامه سلسه نشست‌های انجمن علمی فلسفه که به صورت دو‌ هفته یک‌بار است، برگزار شد.

رسولی پور در آغاز سخنانش گفت: آیا خداوند در حوادثی که در جهان روی می‌دهد، مداخله می‌کند؟ این بحث در خصوص چگونگی فاعلیت الهی تحت عنوان مداخله‌گری خداوند در حوادث جهان مطرح می‌شود. اگر خدا دخالتی در امور عالم ندارد، چگونه خدایی می‌کند؟ این پروژه توسط رصدخانه واتیکان و مرکز الهیات و علوم دانشگاه برکلی مورد حمایت بود.

وی تصریح کرد: بحث‌های این پروژه عبارت است از علم یقینی پروردگار، اراده آزاد انسان و مسئله شر. الهیات سنتی تلاش کرده است تا به این سه مسئله جواب دهد، اما موفق نشده و هنوز این سولات به صورت جدی مطرح است و در این رویکرد، اراده انسان به نفع اراده الهی از بین می‌رود. یک جریان جدید در الهیات مسیحی به وجود آمده است با عنوان الهیات گشوده یا باز که به نحوی راه را برای حل این مسئله باز کرده تا مسئله علم الهی، آزادی انسان و مسئله شر را حل کند.

وی افزود: ریچارد سویین‌برن، نویسنده کتاب آیا خدایی هست، نیکولاس ولترستورف و پیتر وان اینگاون، به خداشناسی گشوده تعلق دارند و کتاب خدا، زمان و دانش، کتاب مهمی در خصوص فعل الهی از منظر این رویکرد جدید است.

وی تصریح کرد: این پروژه با عنوان مخفف DAP بین سال ۱۹۸۸ و ۲۰۰۳ به عنوان یکی از پروژه‌های الهیات در جهان بوده و هیچ پروژه‌ای مانند آن به صورت رسمی مورد حمایت و توجه نهادهای علمی نبوده است. در انجام این پروژه سه فیزیکدان مهم آن زمان، باربور، پیکاک و پوکینگهورن راهنمائی‌هایی به عمل آورده‌اند.

رسولی‌پور گفت: موضوعاتی که در غالب همایش‌های این پروژه انجام شده، تحت عناوین جهان‌شناسی کوانتوم و قوانین طبیعیت، آشوب و پیچیدگی، تطور زیست‌شناسی، عصب‌شناسی‌شناختی و مکانیک کوانتوم بوده است. کنفرانس‌های این پروژه در سال‌های ۹۲ در رم، ۹۴ در برکلی، ۹۶ در رم، ۹۸ در لهستان، ۲۰۰۰ در رم برگزار شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: در این پروژه در خصوص قوانین طبیعت، (نا)مداخله‌گرائی، (نا)سازگارگرائی و حکم الهی(عدل الهی) نتیجه‌گیری به عمل آمده است. در این پروژه اصطلاحات سازماندهی شده، برخی از مهارت‌های تحقیق نمایش داده شده، نظرات رقیب طبقه‌بندی شده، تاثیر باورهای فلسفی را بر موضوع سنجیده، کشش بین علوم طبیعی و دینی را تقویت کرده و انبوهی از نگره‌های قابل استناد را در فعل الهی تولید کرده‌اند.

وی با بیان اینکه این پروژه در خصوص سازمان‌دهی واژه‌های زبان‌شناسی دینی توضیح داده شده است، گفت: در این پروژه بین فعل الهی عام و فعل الهی خاص تفکیک شده است. در فعل الهی عام تنها به خلقت ضروری نظر شده و هدف خلقت مورد بحث قرار نگرفته است. فعل الهی خاص در این پروژه به این معناست که قصد و مشیت الهی را در زمان یا مکانی خاص و یا احتمالا در همه زمان‌ها و مکان‌ها در نظر داشته باشیم.

رسولی‌پور ادامه داد: به دنبال این روایت، یک فعل الهی خاص است که مطابق با ساختارهای تعبیه شده در طبیعت باشد. یک فعل الهی خاص نامداخله‌جویانه مطابق با نظم و چارچوب درون طبیعت خواهد بود؛ در حالیکه فعل الهی خاص مداخله‌جویانه، با نسخ و تعلیق و غفلت در نظم ساختار موجود وضوح می‌بخشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: سه وجه برای این بحث ذکر شده است که عبارتند از دعاوی (نا)سازگاری انسانی-فیزیکی که در آن، اختیار انسان (نا)سازگار یا حتمیت / جبر فیزیک نیست. دعاوی (نا)سازگارگرایی انسانی-الهیاتی که در آن اختیار انسان (نا)سازگار یا حتمیت/ جبرالهی است و دعاوی (نا)سازگارگرایی خدا-فیزیکی که در آن اختیار خدا (نا)سازگار با حتمیت/ جبر فیزیکی است.

وی افزود: وجه سوم این پروژه مربوط به قطعیت فعل الهی است؛ یعنی ناسازگارگرایی مفروض می‌گیرد که امکان فعل الهی خاص نامداخه‌جویانه مستلزم عدم قطعیت فیزیکی است و سازگارگرایی مفروض می‌گیرد که فعل الهی خاص نامداخله‌جویانه، تعارضی با قطعیت یا عدم قطعیت فیزیکی ندارد. در این پروژه ما با اراده خدا با جهان کار داریم و با انسان و خدا کار نداریم. سوال این پروژه این است که آیا اراده خدا صاحب اراده است و آیا جهان صاحب قانون قطعی است و اگر جواب این دو سوال مثبت است اراده و قانون طبیعی چه نسبتی با هم دارند؟

وی ادامه داد: پروژه ما را به این سمت می‌کشاند که اگر به سازگاری فعل الهی نامداخله‌جویانه با قوانین فیزیکی معتقد باشیم، دیگر تعارضی ندارد، اما اگر ناسازگار بود، این مستلزم عدم قطعیت قوانین علمی خواهد بود.

رسولی‌پور تصریح کرد: قوانین طبیعت را می‌توان هستی‌شناسانه یا معرفت‌شناسانه مطالعه کرد. اگر توصیفی باشد به زاویه دید، پارادایم‌های متفاوت و ... باز می‌گردد.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ادامه داد: رویکرد هستی‌شناسانه مهم‌تر است و دلالت بر آن دارد که واقعا در این جهان چیزی روی می‌دهد. قوانینی طبیعی نشان هستی‌شناسانه دارند و به اصول مستقل هستی‌شناسانه اشارت می‌کنند و تمام توصیفات یاد شده را به مرجع هستی ارجاع می‌دهند. رویکرد این پروژه به قوانین طبیعی هستی‌شناسانه است.

وی افزود: ما چند دیدگاه در خصوص الگوهای خداباوری داریم. اولین رویکرد الهیات کلاسیک است که معتقد است چه خلقی باشد و چه نباشد، خدا بی‌تغییر و کامل است. این رویکرد فلسفی، مشائی، جبرگرایانه و نیوتونی است. رویکرد دوم که دینی و مبتنی بر الهیات شخصی است معتقد است که خدا ناچار با تغییر تغییر می‌کند، در این دیدگاه، خدا عصبانی می‌شود، فرشتگان را به جنگ می‌فرستد و ... در دیدگاه سوم یا وحدت وجود، اعتقاد به روحی کلی در جهان است و خداوند می‌تواند تغییر یابد و اگر جهان را خلق نکند ناقص است، در این معنا خدا بی‌آئینه نمی‌تواند خود را بشناسد.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: دیدگاه‌هائی که در فعل الهی خاص وجود دارد نیز متفاوت است. برخی معتقدند که فعل الهی سمبلیک و غیرعینی است، اما برخی بر عینی بودن آن معتقدند که این‌ها به قائلین سازگاری و ناسازگاری اراده الهی با قوانین الهی تقسیم می‌شوند. در الهیات گشوده خداوند همه‌دان و همه‌توان است، اما تعریفی که از همه‌دانی و همه‌توانی برای خداوند داده می‌شود، متفاوت است. در این رویکرد خداوند همه‌دان است، اما همه چیز را در لحظه وقوعش می‌داند و معنای ازلی ندارد.

وی در پایان گفت: کسانی که معتقدند باید دست به دامن الهیات گشوده شویم، معتقد به احتمالی بودن قوانین‌اند. اگر همه شرایط را بدانیم باز به نحو احتمالی باید بگوئیم و علم الهی قطعی نیست، زیرا در این صورت مشکلات علم پیشین به وجود می‌آید.