در حجاری‌ها، سنگ‌نوشته‌ها، سکه‌ها و آثار فلزی برجای‌مانده از دوران ساسانی، نقش و تصویر زنان حضوری پررنگ و چشمگیر دارد. در همین دوره، جشن باستانی سپندارمذگان به اوج شکوه خود می‌رسد، که گواهی بر جایگاه ویژه زنان در این عصر است. به مناسبت این جشن که به نام روز عشق ایرانی نیز شناخته می‌شود، در این مطلب نگاهی خواهیم داشت به شاهکار‌های هنری و تاریخی ساسانیان که زنان را در نقش‌هایی ماندگار به تصویر کشیده‌اند.
تصویر زنان در هنر و تاریخ ساسانیان جلوه‌ای ماندگار از جایگاه و اهمیت آنها در این دوره است. از حجاری‌ها و سکه‌ها گرفته تا آثار فلزی و سنگ‌نوشته‌ها، زنان در نقش‌هایی متنوع به تصویر کشیده شده‌اند. همزمان با رونق جشن سپندارمذگان، این حضور پررنگ‌تر می‌شود و نشان‌دهنده ارزش و جایگاه زنان در فرهنگ ایران باستان است.
به گزارش راهنماتو، در میان جشن‌های کهن ایران‌زمین، سپندارمذگان جایگاهی ویژه دارد؛ جشنی که ریشه در باورهای زرتشتی داشته و به پاسداشت یکی از امشاسپندان مقدس، سپندارمذ، برگزار می‌شد.
این ایزد بانو، نمادی زنانه داشت و نگهبان زمین و باروری بود. در دوران ساسانیان، این جشن با شکوهی بی‌نظیر همراه بود و همزمان، حضور زنان در هنر و فرهنگ آن دوران پررنگ‌تر از همیشه شد.
در این مطلب، به گذشته سفر می‌کنیم و از نقش زنان در آثار ساسانی پرده برمی‌داریم؛ از سنگ‌نوشته‌ها و حجاری‌ها گرفته تا سکه‌ها و دیگر یادگارهای آن دوران. همراه ما باشید تا ببینیم چگونه تصویر زنان در هنر ساسانی جاودانه شد.
یکی از مهم ترین امشاسپندان دین زرتشتی سپندارمذ است. همان امشاسپندی که جشن سپندارمذگان برای پاسداشت او برگزار می شد و ارتباطی مستقیم با زنان سرزمین و مادران داشت.
سپندارمذ که نمادی زنانه دارد موکل زمین به حساب آمده و مردمان سرزمینمان برای حاصل خیزی و باروری به او پناه می آوردند. نکته جالب توجه این است که سپندارمذ نقشی پررنگ در اسطوره های آفرینش دین زرتشتی داشته و او را دختر اهورامزدا می دانستند.
در آن دوران، هر ماه از سال و در مناسبت های مختلف جشنی بر پا می شد. شاید بهتر باشد بگوییم که هر روز از ماه در گاهشمار زرتشتی نامی برای خود داشت و اول هر ماه را با نام اورمزد گره می خورد. اما از روز دوم به بعد امشاسپندان وارد عمل می شدند.
وقتی نام روز و ماه با یکدیگر تطبیق پیدا می کرد، آن روز را روز جشنی بزرگ در نظر می گرفتند. به تعبیری این جشن ها با نام جشن های دوازده گانه بر سر زبان ها بودند و مردم، هر ماه در انتظار یکی از این جشن های باشکوه بودند.
جالب است بدانید که شکوه این جشن ها در دوره ساسانیان بیشتر و بیشتر شد. ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه می نویسد: «در زمان گذشته، این ماه (منظور ماه اسفند است) و بویژه این روز، عید زنان بوده و در این عید مردان به زنان هدیه می دادند؛ از این جهت آن را جشن مزدگیران می خوانده اند. هنوز این رسم در اصفهان و ری و دیگر سرزمین ها باقی است.»
این مساله نشان می دهد که جشن سپندارمذگان در عصر ساسانیان پررنگ بوده که تا دوره ابوریحان بیرونی پا برجا مانده است. اما به مرور زمان کم رنگ و کم رنگ تر می شود.
درواقع در این عصر، ایرانیان باستان جشن های دوازده گانه را با آداب و تشریفات فراوان برگزار می کردند که یکی از این جشن های بزرگ، جشن سپندارمذگان بود.
نکته مهم تر، هنر ساسانیان و آثاری است که از آنان برجای مانده است و چیزی که آنان را از الگوی خود، یعنی هخامنشیان متمایز می کند، نقش و چهره زنان در آثاری هنریشان است.
در واقع، از میان نقوش برجای مانده از هنر ساسانیان برای اولین بار و به طوری جدی نقش مایه های زنان را می بینیم؛ اگرچه در عصر اشکانیان و بسیار پیش تر، یعنی در دوره ایلامیان نیز با چهره زنان روبه رو می شدیم.
به هر رو، چهره زنان در آثار باستانی ساسانیان و تکرار نام آنان در برخی از کتیبه های برجای مانده، همچون سنگ نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت نقش پررنگ و مهم زنان در عصر ساسانیان را اثبات می کنند.
هنر ساسانی، که بیش از چهار قرن (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) بر بخش وسیعی از دنیای باستان به شکل قابل توجهی حضور داشت، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی این امپراتوری به شمار می‌آید. پاکباز می گوید که این هنر که وارث سنت‌های هخامنشی و اشکانی بود، در عین حال از تأثیرات یونانی، رومی و بین‌النهرینی بهره برده و سبک یکپارچه‌ای را تحت عنوان «سبک ساسانی» پدید آورده است.
آنچه این هنر را از دوره‌های پیشین متمایز می‌کند، حضور پررنگ زنان در آثار تصویری است؛ زنانی که در نقش الهه‌ها، ملکه‌ها و اعضای دربار ساسانی ظاهر شده‌اند. در ادامه به بررسی جایگاه زن در هنر ساسانی می‌پردازد و چگونگی بازنمایی او در نقش‌برجسته‌ها، سکه‌ها و آثار فلزی این دوران را تحلیل می‌کند.
بازنمایی زنان در هنر ساسانی، بیش از آنکه به عنوان یک عنصر صرفاً تصویری مطرح باشد، ریشه در باورهای دینی و اسطوره‌ای این دوران دارد. دین رسمی ساسانیان، زرتشتی‌گری، نقشی کلیدی در شکل‌گیری هنر این دوره ایفا کرد و زنان در قالب ایزدبانوان زرتشتی در آثار تصویری نمود یافتند (سودآور، ۱۳۸۳: ۴۹).
برای نخستین بار در تاریخ ایران باستان، ملکه ها در کنار شاهان ساسانی در نقش‌برجسته‌های سلطنتی به تصویر درآمدند. پیشتر اما در نقش برجسته ها و آثار دیگری از دوره ایلامیان نیز تصویر زنان را می دیدیم، به عنوان مثال مجسمه ملکه ناپیراسو که اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می شود. در این میان و پس از گذر از عصر هخامنشیان و اشکانیان، اردشیر بابکان نخستین کسی بود که در نقش‌برجسته خود در نقش رجب، ملکه را در مقام همسر و همراه شاه معرفی کرد؛ شیوه‌ای که پس از او توسط جانشینانش ادامه یافت (تیموری، ۱۳۹۳: ۳۲۲).
زنان در هنر ساسانی با شکوهی الهام‌گرفته از مفاهیم اسطوره‌ای و سلطنتی به تصویر کشیده شده‌اند. فیگورهای انسانی این دوره، اعم از مردان و زنان، از واقع‌گرایی فاصله گرفته و به نوعی آرمان‌گرایی تصویری روی آورده‌اند.
در کنار نقش‌برجسته‌ها و سکه‌ها، ظروف فلزی و سفالینه‌های ساسانی نیز جلوه‌گر حضور زنان در جنبه‌های مختلف زندگی بوده‌اند. در بسیاری از این آثار، زنان در حال نوازندگی، رقص، شکار و شرکت در مراسم درباری دیده می‌شوند.
پس از سقوط ساسانیان در پی حمله اعراب (۶۳۳-۶۵۱ میلادی)، هنر این دوره تأثیر شگرفی بر تمدن‌های بعدی، به‌ویژه هنر اسلامی، گذاشت. خلفای اسلامی که پیشینه‌ای در هنرهای تصویری نداشتند، از نقوش ساسانی در معماری، کاشی‌کاری و حتی طراحی سکه‌ها الهام گرفتند. بسیاری از سنت‌های تصویری مربوط به بازنمایی زنان و الهه‌ها نیز، هرچند با تغییراتی، در هنر اسلامی حفظ شد (گیرشمن، ۱۳۹۰: ۱۳۱).
حال که به دوران ساسانیان سفر کردیم و بررسی نمودیم که چگونه نقش زنان در آثار باستانی ساسانیان پررنگ تر می شد، سری به آثار باستانی بر جای مانده از دوران ساسانیان می زنیم که در برخی از ان ها نقش زنان را می بینیم.
در نقش‌برجسته تاج گیری اردشیر در نقش رجب، حضور بانوان در کنار شاه و اهورامزدا جلوه‌ای از جایگاه آنان در ساختار حکومتی ساسانی است. در بخش سمت راست تصویر، بانویی با لباسی مشابه شاه به چشم می‌خورد که نشان از مقام والای او در دربار ساسانی دارد. این زن که در موقعیتی بسیار خاص قرار گرفته است، در مکانی ایستاده که اهورامزدا، ایزد نگهبان پادشاهی، نیز حضور دارد. چنین جایگاهی در هنر ساسانی نشان‌دهنده نقش مهم زنان در مشروعیت‌بخشی به قدرت سلطنتی است.
نقش رجب یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های حجاری ساسانی است که در نزدیکی تخت جمشید قرار دارد. این مجموعه، شامل چندین مجلس حجاری‌شده از مراسم‌های رسمی ساسانیان است. مجلس دوم، که تاج‌گذاری اردشیر بابکان را به تصویر می‌کشد، نه‌تنها از نظر بازنمایی آیین‌های درباری اهمیت دارد، بلکه جلوه‌ای از نقش و جایگاه زنان در هنر ساسانی را نیز به نمایش می‌گذارد.
برای رفتن به نقش رجب باید به استان فارس، مرودشت، ۳ کیلومتری شمال تخت جمشید، جاده مرودشت- سارویی بروید.
یکی از جذاب‌ترین و عاشقانه‌ترین سنگ‌نگاره‌های ساسانی، نقش‌برجسته ازدواج شاهنشاه بهرام دوم با شهبانو شاپوردختک است که به نقش برجسته شاپور اول شهرت داشته و در تنگ قندیل قرار دارد. در این تصویر، شاپوردختک در حال تقدیم گلی به شاه دیده می‌شود که نمادی از مهر و پیوند زناشویی در فرهنگ ایرانی است.
برای رفتن به تنگ قندیل باید به شهرستان کازرون یا قائمیه بروید. سپس به سمت روستای قندیل حرکت کنید. تنگ قندیل تنها یک کیلومتر از این روستا فاصله دارد.
در هنر ساسانی، صحنه‌های تاج‌گذاری شاهان نه‌تنها بیانگر لحظه‌ای تشریفاتی، بلکه نمایانگر مشروعیت الهی و پیوند حکومت با نیروهای مقدس بودند. یکی از نمونه‌های منحصر‌به‌فرد این سنت، نقش‌برجسته تاج‌گذاری نرسی در نقش رستم است که به‌جای اهورامزدا، ایزدبانوی آناهیتا حلقه پادشاهی را به شاه اهدا می‌کند.
آناهیتا یکی از مقدس‌ترین ایزدبانوان در آیین زرتشتی و اسطوره‌های ایران باستان بود. او ایزدبانوی آب‌های روان، باروری، پاکی و نگهبان پادشاهی محسوب می‌شد و جایگاهی ویژه در مشروعیت‌بخشی به شاهان ساسانی داشت. در حالی که در اکثر نقش‌برجسته‌های تاج‌گذاری ساسانی، اهورامزدا به شاه فره ایزدی می‌بخشید، در نقش‌برجسته نرسی در نقش رستم، آناهیتا به‌تنهایی و بدون حضور اهورامزدا حلقه پادشاهی را به شاه اهدا می‌کند.
نرسی با لباس فاخر، گردنبند حلقه‌ای، ریش و موی بلند و آشفتگی شاهانه، تاج و کلاه بزرگ پادشاهی را به سر دارد که یادآور تاج شاهان هخامنشی است.
آناهیتا، با قامتی استوار، حلقه پادشاهی را به شاه تقدیم می‌کند. این تصویر بیانگر نقش او به‌عنوان حافظ فره ایزدی و مشروعیت‌بخش سلطنت ساسانی است.
پشت سر نرسی، ولیعهدش هرمزد دوم ایستاده است که بر آینده پادشاهی و تداوم این فره ایزدی تأکید دارد. میان شاه و آناهیتا، جوانی دیده می‌شود که احتمالاً نوه نرسی یا نمادی از جانشینی است. این ترکیب حضور آناهیتا را نه‌تنها در مشروعیت شاه، بلکه در تداوم حکومت نیز برجسته می‌کند.
برای رفتن به نقش رستم باید به استان فارس، شمال شهرستان مرو دشت، روستای زنگی آباد بروید.
در میان سنگ‌نگاره‌های طاق بستان، یکی از مهم‌ترین صحنه‌های حجاری‌شده، تاج‌گذاری خسرو پرویز است که در آن، شاه در مرکز تصویر ایستاده و دو ایزد در دو سوی او قرار دارند: اهورامزدا در سمت راست و آناهیتا در سمت چپ.
برخلاف برخی نقش‌برجسته‌های پیشین که فقط اهورامزدا به شاه حلقه فره ایزدی را اهدا می‌کرد، در این تصویر آناهیتا نیز به‌عنوان نماد آب، باروری و حمایت الهی، حلقه‌ای مشابه را به خسرو پرویز می‌بخشدکه هرتسفلد بر این موضوع و با توجه به نمادها و نشانه ها تاکید دارد. این ترکیب نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه‌ی آناهیتا در جهان‌بینی ساسانیان است، به‌گونه‌ای که او هم‌پایه‌ی اهورامزدا در مشروعیت‌بخشی به سلطنت ظاهر شده است.
برای رفتن به طاق بستان باید به محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه بروید.برای دیدن طاق بستان باید راهی غرب ایران و استان و شهر تماشایی کرمانشاه بروید. این نقش برجسته را در محله طاق بستان می‌توانید ببیند.
ظروف فلزی ساسانی در دوران خود بسیار مهم و تأثیرگذار بودند و نقش زنان در این ظروف به‌ویژه در زمینه‌های اجتماعی، مذهبی و سلطنتی برجسته بود. در این ظروف، زنان نه‌تنها در زندگی روزمره، بلکه در نقوش مذهبی و نمادین هم حضوری چشمگیر داشتند. برخی از این ظروف، به‌ویژه در خارج از ایران در شرق روسیه و منطقه اورال، به‌دست آمده‌اند و شامل انواع مختلفی از ظروف مانند قاب‌ها، کاسه‌ها، جام‌ها، تنگ‌ها، ابریق‌ها و مجسمه‌ها هستند.
در بسیاری از این تصاویر، زنان همراه با نمادهایی چون گل نیلوفر (که نماد قدرت و سلطنت است)، انار، ماهی، طاووس، عقاب و جانوران تخیلی هستند. این نمادها علاوه بر اینکه نشان‌دهنده قدرت و جایگاه زنان در جامعه ساسانی است، به ایزدبانوانی مانند آناهیتا نسبت داده می‌شود.
در مجموع، این ظروف فلزی نشان‌دهنده اهمیت زنان در دوره ساسانی در جنبه‌های مختلف اجتماعی، مذهبی و سلطنتی هستند و استفاده از تصاویر زنان در هنر ساسانی به‌ویژه در موارد مذهبی و نمادین، تأکید بر جایگاه خاص و مؤثر آنان در آن زمان دارد.
تصویر زن در گچبری‌های ساسانی به‌طور معمول با جنبه‌های سمبلیک و تقدسی همراه است. در این گچبری‌ها، زنان به‌صورت محدود و به‌ویژه در تزئینات دیوارها و کتیبه‌ها به تصویر کشیده شده‌اند. ویژگی‌های خاص این تصاویر عبارتند از:
این تصاویر در گچبری‌های ساسانی نه تنها برای تزئین بلکه برای پوشاندن نقایص بناها نیز به‌کار می‌رفته‌اند و معمولاً از آنها در کاخ‌ها و مکان‌های مهم سلطنتی استفاده می‌شده است.
در سنگ‌نوشته شاپور یکم در کعبه زرتشت، نام‌های چندین زن از خاندان سلطنتی آمده است که نشانگر جایگاه برجسته زنان در دوران ساسانی است. این زنان با لقب‌ها و جایگاه‌های خاص خود، در تاریخ ساسانیان نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در این سنگ‌نوشته، شانزده زن معرفی شده که هرکدام به نوعی تأثیرگذار بوده‌اند:
این اسامی و القاب تأکیدی است بر جایگاه ویژه زنان در فرهنگ و سیاست ساسانیان، جایی که نقش آنان در اداره کشور و تحکیم قدرت سلطنتی غیرقابل انکار بود.
برای رفتن به کعبه زرتشت باید به نقش رستم در شهرستان مرودشت استان فارس بروید.
سکه‌های ساسانیان نه تنها برای مقاصد اقتصادی و تجاری استفاده می‌شدند، بلکه به عنوان ابزاری برای بیان نمادهای سلطنتی نیز به کار می‌رفتند. در این سکه‌ها، نقش زنان و ایزدبانوها به شکلی خاص و نمادین به تصویر کشیده شده است.
در مجموع، سکه‌های ساسانی با تصاویر زنان، چه به‌عنوان شخصیت‌های واقعی و چه به‌عنوان نمادهای دینی و اسطوره‌ای، نشان‌دهنده اهمیت ویژه زنان در نظام سلطنتی و دینی ساسانیان هستند و نقش برجسته‌ای در انتقال پیام‌های سیاسی و فرهنگی ایفا می‌کردند.
در موزه سکه تهران برخی از سکه های باقی مانده از زمان ساسانیان وجود دارند. برای رفتن به موزه سکه تهران باید به بانک سپه در محله فردوسی تهران و در خیابان امام خمینی بین خیام و فردوسی بروید.
