آیا ترکیه در باتلاق سوریه گرفتار خواهد شد؟

فرارو– آیلا جین یاکلی، خبرنگار حوزه ترکیه در روزنامه فایننشال تایمز

به گزارش فرارو به نقل از روزنامه فایننشال تایمز، پس از تصرف غیرمنتظره شهر حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، توسط نیرو‌های مخالف، تصاویری منتشر شد که نشان می‌داد پرچم ترکیه بر دیوار قلعه تاریخی این شهر نصب شده است. این اقدام که به نظر می‌رسد توسط یک فرد صورت گرفته باشد، در رسانه‌های حامی دولت ترکیه بازتاب گسترده‌ای یافت. رسانه‌ها این حرکت را به‌عنوان نمادی از نفوذ و حضور تاریخی ترکیه در جنگ داخلی سوریه تعبیر کردند.

درگیری‌های سوریه که ۱۳ سال از آغاز آن می‌گذرد، اواخر هفته گذشته با حمله نیرو‌های مخالف به رهبری گروه اسلام‌گرای «هیئت تحریر الشام» (HTS) به شهر حلب شدت گرفت. گروه‌های تحت حمایت ترکیه که با هیئت تحریر الشام هماهنگ هستند، روز یکشنبه حمله‌ای به شهر استراتژیک تل‌رفعت در شمال سوریه، تحت کنترل نیرو‌های کُرد سوری، انجام دادند. این پیشروی بار دیگر نقش ترکیه در بحران سوریه را برجسته کرد. ترکیه سال‌ها به عنوان حامی اصلی مخالفان حکومت بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، شناخته شده و همچنان تأثیرگذاری قابل توجهی دارد.

چراغ سبز ترکیه به هئیت تحریر الشام

هرچند گروه «هیئت تحریر الشام»  به‌طور مستقیم از سوی ترکیه حمایت نمی‌شود، اما تحلیلگران معتقدند که این حمله بدون رضایت ضمنی آنکارا انجام‌پذیر نبوده است. این اقدام می‌تواند موقعیت رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، را در مذاکرات احتمالی آینده با بشار اسد و حامیانش، یعنی روسیه و ایران، تقویت کند. گونول تول، مدیر مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن و نویسنده کتابی درباره نقش ترکیه در جنگ سوریه، در این باره می‌گوید: «بدون چراغ سبز ترکیه، چنین عملیاتی امکان‌پذیر نبود.» وی افزود: «ترکیه از این فرصت استفاده کرد تا معادلات میدانی را تغییر دهد، موقعیت اسد را تضعیف کند و به دولت آینده ایالات متحده نشان دهد که از این توانایی برخوردار است که نفوذ ایران را محدود نماید.»

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و سایر مقامات این کشور از جمله هاکان فیدان وزیر خارجه، دخالت مستقیم ترکیه در این عملیات را تأیید نکرده‌اند. فیدان روز دوشنبه به خبرنگاران گفت: «اینکه تحولات سوریه را صرفاً مداخله خارجی تعبیر کنیم، اشتباه است.» با این وجود، این حمله فرصتی برای ترکیه فراهم کرده است تا نیرو‌های هم‌پیمان خود را برای مقابله با نیرو‌های کُرد، که آنکارا آنها را شاخه‌ای از حزب کارگران کردستان (PKK) می‌داند، بسیج کند. این گروه جدایی‌طلب دهه‌هاست که با دولت ترکیه درگیر است. جلوگیری از تجمع نیرو‌های کُرد مسلح در نزدیکی مرز ترکیه، از مهم‌ترین اهداف اردوغان در مداخلات اخیر این کشور در سوریه بوده است.

پیچیدگی‌های معادلات سوریه؛ ترکیه، اپوزیسیون و بازی بزرگ منطقه‌ای

پیش از حمله مخالفان، آنکارا از سرسختی بشار اسد در امتناع از مذاکره با اپوزیسیون سوریه به شدت انتقاد کرده بود. دمشق در سال جاری میلادی تلاش‌های محدود رجب طیب اردوغان برای بهبود روابطی که از سال ۲۰۱۱ و به‌دنبال حمایت ترکیه از مخالفان قطع شده بود، رد کرد. ترکیه در حال حاضر به‌عنوان حامی اصلی استان ادلب در شمال غرب سوریه شناخته می‌شود؛ منطقه‌ای که به‌عنوان پایگاه اصلی هیئت تحریر الشام محسوب می‌شود. آنکارا هزاران نیروی نظامی خود را در این منطقه مستقر کرده و گروه‌های شورشی تحت عنوان «ارتش ملی سوریه»  را مسلح و آموزش داده است. این گروه‌ها در بخش‌هایی از شمال غرب و شمال سوریه که تحت کنترل ترکیه قرار دارند، فعالیت می‌کنند.

هرچند ترکیه هیئت تحریر الشام  را به‌عنوان یک گروه تروریستی شناسایی کرده است، اما نقشی مهم در حفظ بقای این منطقه شورشی ایفا می‌کند. تحلیلگران معتقدند هیئت تحریر الشام و ارتش ملی سوریه که پیش‌تر با یکدیگر درگیری‌هایی داشته‌اند، برای عملیات اخیر هماهنگ شده‌اند. یکی از اهداف ترکیه از این اقدامات، فشار بر آمریکا برای پایان دادن به حمایت از نیرو‌های دموکراتیک سوریه به رهبری کُرد‌ها در شمال شرق سوریه است؛ موضوعی که همواره منبع تنش میان این دو کشور عضو ناتو بوده است. آمریکا، نیرو‌های دموکراتیک سوریه را به‌عنوان شریک کلیدی خود در مبارزه با داعش حمایت کرده و حدود ۹۰۰ نیروی نظامی در سوریه مستقر دارد.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا، در دوره نخست ریاست‌جمهوری خود به خواسته‌های رجب طیب اردوغان توجه نشان داد، اما دولت جدید او ممکن است خروج نیرو‌های آمریکایی از سوریه را به‌عنوان امتیازی به ایران تعبیر کند. در عین حال، اردوغان در سوریه با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، شراکتی پیچیده شکل داده است، هرچند این دو کشور از طرف‌های مقابل در جنگ سوریه حمایت می‌کنند. ترکیه و روسیه در مارس ۲۰۲۰ توافق آتش‌بسی در ادلب امضا کردند که موجب ثبات نسبی در این منطقه شد. اکنون هر دو کشور نقش مهمی در تعیین آینده این منطقه ایفا می‌کنند.

نقش ترکیه در بحران سوریه؛ از تحریک ملی‌گرایی تا نگرانی از باتلاق نظامی

هانا نوت، مدیر امور اوراسیا در مرکز مطالعات عدم اشاعه جیمز مارتین، اظهار داشت: «ما همیشه تصور می‌کردیم که ترک‌ها معمولاً منافع روسیه را در نظر می‌گیرند. فکر نمی‌کنم پوتین از این موضوع خیلی خوشحال باشد...، اما شاید هیچ‌کدام تصور نمی‌کردند این عملیات تا این حد پیش برود.» با توجه به تعادل حساسی که ترکیه در روابط خود با مسکو رعایت می‌کند، آنکارا از مداخله مستقیم در درگیری‌های اخیر خودداری کرده است. جان آچون، پژوهشگر سیاست خارجی در اندیشکده ستا در آنکارا، نیز گفته است که ترکیه حتی نیرو‌های مخالف را از واکنش سریع به حملات اخیر نیرو‌های دولتی سوریه و جنگنده‌های روسیه در ادلب باز داشته است.

در هفته‌های اخیر، رجب طیب اردوغان تهدید‌های خود برای آغاز یک حمله نظامی جدید علیه نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) را احیا کرده است. او روز شنبه اعلام کرد: «اراده ما برای حل مسئله تروریسم در منبع آن از همیشه قوی‌تر است و ما در برداشتن گام‌های جدید تردید نخواهیم کرد.» الهام احمد، عضو شورای دموکراتیک سوریه که شاخه سیاسی نیرو‌های دموکراتیک سوریه محسوب می‌شود، در بیانیه‌ای اعلام کرد جوامع کُرد و دیگر اقلیت‌ها در شمال سوریه پس از این حمله با شرایطی به‌طور فزاینده خطرناک مواجه شده‌اند.

رجب طیب اردوغان وعده داده است که ۳.۲ میلیون سوری پناه‌برده به ترکیه به کشورشان بازگردند. این مسئله که به یکی از موضوعات حساس سیاسی تبدیل شده، به نظر می‌رسد در انتخابات محلی امسال به حزب عدالت و توسعه آسیب رسانده باشد. جودت ییلماز، معاون رئیس‌جمهور ترکیه، روز یکشنبه در جمع اعضای حزب حاکم اعلام کرد که ترکیه اکنون انتظار یک راه‌حل سیاسی دارد که شرایط بازگشت پناهجویان را فراهم کند. یک دیپلمات پیشین ترکیه که نخواست نامش فاش شود، هشدار داد ترکیه ممکن است به‌جای دستیابی به اهداف خود، با بحران جدیدی از پناهجویان روبه‌رو شود. بر اساس گزارش یک مقام سازمان ملل در روز یکشنبه، درگیری‌های اخیر موجب آواره شدن نزدیک به ۵۰ هزار نفر شده است.

یک دیپلمات ترکیه‌ای اظهار داشت: «ایجاد یک روایت قهرمانانه که ترکیه یا نیرو‌های نیابتی آن بتوانند کنترل حلب را به دست بگیرند، بیشتر برای تحریک احساسات ملی‌گرایانه است. اما ممکن است در این باتلاق گرفتار شویم.» وی همچنین هشدار داد که این اقدام ترکیه می‌تواند روابط این کشور با غرب و روسیه را با خطر مواجه کند. هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، تأکید کرد که آنکارا خواهان تشدید جنگ و افزایش آوارگی نیست. او از ایران و روسیه خواست تا دمشق و مخالفان را به گفت‌و‌گو ترغیب کنند. با این حال، این دیپلمات معتقد است که شاید اکنون زمان گفت‌و‌گو از دست رفته باشد. او گفت: «این یک خیال‌پردازی سیاسی است. ما حتی نمی‌دانیم که آیا بشار اسد توانایی لازم برای برآورده کردن انتظارات ترکیه را دارد یا نه؛ به‌ویژه وقتی به نظر می‌رسد او حتی یک ارتش واقعی هم در اختیار ندارد.»