چگونه میدان تیر پادگان جمشیدیه محله‌ای مدرن شد؟

محله شهرآرا در ابتدا یک شهرک مدرن محسوب می‌شد. عمر محله شهرآرا به بیش از نیم قرن می‌رسد؛ یعنی دورانی که شهر تهران به‌تدریج وارد فاز توسعه شهرنشینی، آن هم به‌صورت عمودی و ساخت آپارتمان‌های بیش از دو و سه طبقه شد.

به گزارش همشهری، موقعیت جغرافیایی محله شهرآرا از شمال به بزرگراه جلال‌آل‌احمد و محله گیشا، از جنوب به خیابان ستارخان (تاج قدیم)، از شرق به بزرگراه چمران (شاهنشاهی سابق) و از غرب به بزرگراه شیخ فضل‌الله نوری منتهی می‌شود. محله تهران ویلا، شهرک آزمایش و برق آلستوم و محله کوی گیشا از همسایگان این محله هستند.

محله شهرآرا و پاتریس لومومبا

نصرالله حدادی، تهران‌پژوه، می‌گوید: «دهه۳۰ زمین‌های اطراف اراضی پادگان جمشیدیه بیابان و خلوت بود طوری که سربازان پادگان جمشیدیه در آن تمرین تیراندازی می‌کردند. درسال ۱۳۳۶ خورشیدی یک شرکت ساختمانی به اسم شهرآرا که مدیر آن یک دریانی به نام مهدی دریانی بود، زمین‌های زیادی را در غرب تهران خریداری و شروع به ساخت‌وساز کرد. نام این محله از همین شرکت گرفته شده است. مدیر این شرکت ابتدا دو محله را برای انبوه‌سازی و توسعه تهران جدید مناسب دید. یکی محله شهر آرا و دیگری تهران ویلا.»

او زمین‌های هر دو منطقه را خرید و پیش‌بینی کرده بود که این محله رشد چشمگیری در آینده خواهد داشت. در زمان پهلوی دوم برای جلوگیری از رشد طولی شهر، از پیشرفت عرضی تهران حمایت می‌شد. در همین شرایط با ایده شرکت‌های ساختمانی انبوه‌ساز موافقت می‌شد.

جانمایی این منطقه توسط شرکت شهرآرا با مشارکت شرکت آلمانی طراحی و در آن ساخت مدرسه و کتابخانه و مرکز خرید و پارک و دیگر نیاز‌های شهری در نظر گرفته شد. به‌همین دلیل در روزگار خودش یک محله نوین و شیک محسوب می‌شد.

ساخت آپارتمان‌های شهر آرا با همکاری مهندسان آلمانی در مدت ۵ سال ۲۳ بلوک ساختمانی مدرن با فضای سبز مناسب در ۸۰۰ واحد آپارتمانی ساخته‌شد که دو سال بعد چند بلوک دیگر هم به آن اضافه شد. مدیر شرکت شهرآرا بعد از ساخت این مجموعه مدرن باز هم ایده‌هایی برای زندگی بهتر در این محله در نظر داشت.

ابتدا یک بوستان در نزدیکی بلوک‌های آپارتمانی ساخته شد که اکنون به نام پارک شهرآرا با طراحی زیبا مورد توجه اهالی این محله است. در مرحله بعد آب مورد نیاز ساکنین محله از قنات فرحزاد به سمت شهرآرا کشیده شد. همچنین چند خط اتوبوس راه اندازی کردند تا رفت و آمد به مرکز شهر آسان شود.

خیابان‌های شهرآرا، آرش‌مهر، پاتریس لومومبا، منصوری، منتظر قائم و ملکوتی از خیابان‌های اصلی این محله هستند که در میان این خیابان‌ها نام پاتریس لومومبا رهبر استقلال کنگو بر تابلوی این محله داستان خود را دارد.

نخست‌وزیری که در اسید حل شد

پاتریس لومومبا رهبر استقلال جمهوری دموکراتیک کنگو از استعمار کشور بلژیک بود که در سال ۱۹۶۰ توسط نیرو‌های مخالف دستگیر شده و ۱۷ ژانویه ۱۹۶۱ تیرباران شد. وی مبارزات خود علیه استعمار را در دهه ۵۰ آغاز کرد و پس از یک دهه فعالیت و سخنرانی توانست دستان استعمار بلژیک را از منابع کشور کنگو قطع کرده و پس از سال‌ها فعالیت سیاسی بنیان کشوری دموکراتیک را به نام جمهوری دموکراتیک کنگو پایه‌ریزی کرده و خود به عنوان اولین نخست وزیر این کشور مطرح باشد.

او در ماه‌های اول نخست‌وزیری‌اش دستور اخراج مستشاران و کارگزاران بلژیکی که هنوز در خاک کنگو حضور داشتند را داد، اما، چون منابع این کشور برای بلژیک حیاتی بود، این دستور تا حدود زیادی نادیده گرفته شد.

بنابر گزارش‌هایی که در سال ۲۰۰۰ منتشر شد، دولت «آیزنهاور» پس از درخواست کمک لومومبا از شوروی با حذف فیزیکیِ او موافقت کرده بود و برای این منظور مقدمات ترور او با خمیردندان زهرآلود فراهم شد، اما این نقشه عملی نشد. پس از سقوط «لومومبا»، وی حصر خانگی شد و مدتی بعد از حصر گریخت، اما با همکاریِ نیرو‌های بلژیکی به دشمن داخلی‌اش ژنرال «چومبه» سپرده شد.

حدادی، در مورد نام این خیابان افزود: «پاتریس لومومبا رهبر جنبش کاتانگا بود که به طرز فجیعی کشته شد. فریدون مشیری در شعری از او یاد کرده است:

قرن ما

روزگار مرگ انسانیت است

سینه دنیا ز خوبی‌ها تهی است

صحبت از آزادی پاکی مروت ابلهی است

صحبت از عیسی موسی و محمد نابجاست

قرن موسی چمبه‌هاست».

حکومت لومومبا فقط به‌عنوان نخست وزیر ده هفته طول کشید پس از مدت کوتاهی سازمان سیا با همکاری رئیس جمهور وقت کنگو از سمت خود عزل و متواری شد. پس از دستگیری او را تیرباران کرده، جسد وی را دفن کردند.

به دلیل ترس مخالفان از پاتریس لومومبا پس از دفن مجددا جسد او را از قبر بیرون آورده و در اسید سولفوریک حل کردند و بقایای وی را نیز سوزاندند. علت نام‌گذاری خیابان پاتریس لومومبا، رشادت‌ها و نحوه اعدام و همدردی ملت ایران با ملت جمهوری دموکراتیک کنگو بوده است.

سازه‌های مشهور محله شهرآرا

محله شهرآرا چند سازه مشخص دارد. در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، زمانی که شهرآرا ساختار شهری به خود گرفته بود، ساختمانی درآنجا برای دانشکده روان‌شناسی دانشگاه تهران بنا شد. کتابخانه‌ای که در همان سال برای این دانشکده بنا کردند که در حال حاضرقدیمی‌ترین کتابخانه خاورمیانه در حوزه روان‌شناسی است.

در سال ۱۳۵۳ خورشیدی نیز برج‌های کوشک ساخته شد که طراحی آن شبیه برج‌سازی انگلیسی‌ها بود. هر چند این مجتمع را می‌توان بخشی از محله تهران ویلا نیز دانست. پیش از آن، در سال ۱۳۴۴ مسجد شهرآرا ساخته شده بود. این مسجد از سازه‌های قدیمی محله شناخته‌می‌شود.

شناخته‌شده‌ترین سازه محله شهرآرا کوی نویسندگان است. مالک زمین‌های محمدعلی نظام‌مافی، از دولت‌مردان قاجاری و پهلوی و از ثروتمندان دهه‌های ۳۰-۴۰ خورشیدی بود. او زمین‌های این بخش را به سندیکای نویسندگان فروخت. بعد از مدتی اعضای این سندیکا با سرمایه‌ای که فراهم کرده بودند و وام‌های بانکی، تصمیم گرفتند در این زمین‌ها آپارتمان‌سازی کنند.

ابتدا اعضای سندیکا چند محله را بررسی کردند و در نهایت ساخت کوی نویسندگان را در محله شهرآرا مناسب دانستند. مجتمع ساختمانی با همکاری شرکتی به نام آکروپل، در سال ۱۳۵۵ ساخته شد که به کوی نویسندگان شهرت یافت؛ چرا که نویسندگان مطبوعات و چهره‌های فرهنگی زیادی در این محله ساکن شدند از جمله حمید مصدق، شاعر سرشناس، و ذبیح‌الله منصوری، پاورقی‌نویس مطبوعات. جواد مجابی، شاعر و نویسنده نامدار و شماری دیگر از نام‌آوران فرهنگی از دیگر ساکنان این کوی هستند.

یک سازه دیگر در این محله به نام کاخ خرم شناخته می‌شود. این بنا به کاخ سنگی هم آوازه دارد و از آنِ رحیم‌علی خرم، سرمایه‌داری بود که با دربار پهلوی پیوند داشت. گفته می‌شود این کاخ سنگی را برای پیشکش به پسر شاه، ولیعهد، ساخته بود.

با پیش آمدن رویداد‌های انقلاب، ساخت کاخ ناتمام ماند. دور تا دور کاخ را دیواری سنگی فرا گرفته است. زمین ۱۲ هزار متر مربعی آن ۳ درِ سنگی دارد. ساختمان آن نیز چهارگانه و به شکل پره‌های گل است. طراح کاخ مهندسان فرانسوی بوده‌اند. این کاخ اکنون کاربری‌ای ندارد.

در سال ۱۳۵۴ کلیسای آشوری پنتی کاستی در محله شهرآرا ساخته شد. این نام اشاره به عید پنتی کاست مسیحیان پروتستان دارد. طراح آن داوید اوشانا، از معماران آشوری ایرانی، بوده است. اندکی بالاتر از سازه کلیسا، اداره گذرنامه دیده می‌شود.