مجتبی نجفی- «جليلي تنها ميانجي مورد اعتماد است. او فرد مناسبي براي مذاكره است و براي ما روشن شده كه وي از موضع ايرانيان سخن مي‌گويد.» اين سخن از كاترين اشتون درست چهار هفته بعد از تصويب خصمانه قطعنامه 1929 در 20 خرداد عليه كشورمان بود كه نشان مي‌دهد مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا بيشتر از هر فرد ديگري تمايل دارد مذاكرات به حالت تعليق درآمده هسته‌اي را با سعيد جليلي دبير شورايعالي امنيت ملي ادامه دهد. اشتون اين موضع را بعد از جلسه گروه 5+1 در بروكسل در اواخر تيرماه اعلام كرد. او معتقد است كه جليلي آدرس دقيقي براي مذاكرات هسته‌اي با ايران است. اما مدت زماني طولاني است كه دبير شورايعالي امنيت ملي در خصوص ادامه مذاكرات سكوت كرده است. اين سكوت در مقاطعي در قالب بيانيه‌هايي از سوي شوراي امنيت ملي كشورمان و نامه‌هايي شكسته شده اما روند اظهار نظر دبير شورايعالي امنيت ملي استمرار نيافته است.
به هر حال سكوت طولاني مدت جليلي پرسشهايي را خود به خود مطرح مي‌كند. دبير شورايعالي امنيت ملي حتي در ديدار روز شنبه با وزير امور خارجه كوبا از نظم جهاني و مديريت آمريكا و عدم اراده جدي براي مبارزه با خلع سلاح اتمي انتقاد كرد اما از پرونده مذاكرات هسته‌اي ايران سخني به زبان نياورد.
زماني كه وي بر صندلي علي لاريجاني در مهر ماه 1386 تكيه زد بسياري از هواداران دولت از انتصاب او به عنوان دبير شورايعالي امنيت ملي و مسئول پرونده هسته‌اي ايران ابراز خوشحالي كردند و حتي برخي از رسانه‌ها لقب ديپلمات انقلابي را به وي دادند. از آن زمان بود كه شايعات حول شخصيت دبير جديد با سرعتي فراوان منتشر شد. بسياري اعتقاد داشتند مبتكر طرح ارسال نامه از سوي رئيس‌جمهور به سران جهان جليلي، دانش آموخته دانشگاه امام صادق(ع) بود كه پايان نامه‌اش را به انديشه سياسي در قرآن و سياست خارجي پيامبر (ص)اختصاص داده بود و ديپلماسي دوران پيامبر(ص) را به دانشجويان جوان تدريس كرده است.
جليلي در دوراني كه پرونده هسته‌اي كشورمان را بر عهده گرفت در دو نشست مهم و پر حاشيه حضور داشت كه در اين دو نشست نيز ويليام برنز، معاون سياسي وزير امور خارجه ايالات متحده در دو دولت متفاوت يعني دولت جورج بوش و باراك اوباما رودروري جليلي نشست. هر چند در نشست ژنو - 1 در خرداد 1386برنز به عنوان ناظر شركت كرده بود اما در نشست ژنو- 2 كه دو سال بعد يعني در اوايل مهرماه سال 1388 برگزار شد نماينده آمريكا همراه ساير نمايندگان گروه 5+1 به صورت مستقيم با سعيد جليلي ديدار كرد و هر چند خبر مذاكره 45 دقيقه‌اي جليلي با برنز از سوي برخي از روزنامه‌ها مانند كيهان تكذيب شد و به چند دقيقه تقليل يافت اما سخنان رئيس‌جمهور كشورمان مبني بر مثبت بودن مذاكرات و عدم تكذيب آن از سوي جليلي نشان مي‌داد كه دبير شورايعالي امنيت ملي گفت‌وگويي مفصل با طرف آمريكايي خود داشته است. گفت‌وگويي كه چندان بي‌دردسر هم نبود.
جليلي نه تنها بايد بار انتقادات برخي از رسانه‌ها و بعضي از گروههاي مخالف دولت را در مورد مذاكره با طرف آمريكايي تحمل مي‌كرد بلكه مجبور بود در برابر هواداران دولت نيز پاسخگو باشد. به همين دليل دبير شورايعالي امنيت ملي در سفر آبان ماه سال قبل به قم مجبور شد در برابر موج پرسش‌هاي طلاب معترض اعلام كند كه گفت‌وگوي او و برنز مذاكره نبوده است هر چند كه دبير شورايعالي امنيت ملي مانند برخي از رسانه‌ها سخناني از اين دست كه اين گفت‌وگو اتفاقي بوده است را بيان نكرد. در مقابل اگرچه وي بر اتخاذ رويكرد تهاجمي و دوري از انفعال در مسير مذاكرات تاكيد كرد اما به خوبي مي‌دانست اين توضيحات هم نمي‌تواند پرسش‌ها در مورد گفت‌وگو با برنز را پاسخ دهد زيرا بعد از اين مذاكرات كه سه هفته بعد به نشست 27 اكتبر و بحث تبادل سوخت با گروه وين و ارسال اورانيوم كشورمان به روسيه و فرانسه منجر شد انتقادهاي داخلي عليه مذاكرات هسته‌اي افزايش يافت. هر چند دبير شورايعالي امنيت ملي در برابر اين فشارها در برخي از مقاطع سكوت مي‌كرد و كمتر سخن مي‌گفت اما سفرها و رايزني‌هاي وي تا زماني كه قطعنامه 1929 تصويب شد ادامه داشت و وي به برخي از كشورها هم سفر كرد. جليلي از 29 آذرماه سال گذشته به مدت چهار روز به ژاپن سفر كرد و بعد از اين سفر بود كه بحث تبادل سوخت ايران در ژاپن مطرح شد. هر چند سفر جليلي به روسيه در بهمن ماه به طور ناگهاني لغو شد اما او در فروردين ماه نيز با مقامات چيني براي جلوگيري از تشديد تحريم‌ها عليه كشورمان رايزني کرد.
آغاز سكوت معنادار
سعيد جليلي تا زماني كه تحريم‌هاي جديد عليه ايران تصويب نشده بود از فعاليت قابل توجهي برخوردار بود. اما اين روند چند روز قبل از تحريم‌هاي جديد آغاز شد. يعني زماني كه بيانيه تهران امضا شد و محمود احمدي‌نژاد به همراه منوچهر متكي و اسفنديار رحيم‌مشايي و علي اكبر صالحي دستان خود را همراه با رجب طيب اردوغان نخست وزير تركيه و داسيلوا رئيس‌جمهور برزيل و وزراي امور خارجه اين دو كشور بالا برده بودند اما در تصاوير منتشر شده از سعيد جليلي خبري نبود. وي هر چند در اين مذاكرات حضور داشت اما سكوت معنا دارش نيز تقريبا از همان زمان آغاز شد. تنها در اين مدت يك بيانيه و يك نامه اين سكوت طولاني را زير سوال برده است.
بعد از اينكه چند روز پس از بيانيه تهران شوراي امنيت سازمان ملل تشديد تحريم‌ها عليه كشورمان را تصويب كرد بيانيه‌اي هم از سوي شوراي عالي امنيت ملي صادر شد كه در آن ضمن محكوميت مجازات‌هاي جديد بر بيانيه تهران به عنوان تنها راه حل مفيد تاكيد و از رويكرد تبعيض آميز شوراي امنيت در برابر ايران انتقاد و نسبت به اقدام عليه منافع ايران هشدار داد و همچنين با عنايت به بيانيه تهران بر تغيير ساختار گروه 5+1 تاكيد كرد. در تيرماه نيز كاترين اشتون در نامه‌اي كه براي سعيد جليلي فرستاد ضمن تهديد ايران به تحريم‌هاي يكجانبه از سوي اتحاديه اروپا از آمادگي اين اتحاديه براي از سرگيري گفتوگوها خبر داده بود نامه‌اي كه چند روز بعد از سوي سعيد جليلي پاسخ داده شد كه در آن نامه دبير شورايعالي امنيت ملي كشورمان از مسئول سياست خارجي اتحاديه اروپا خواسته بود موضع اين نهاد اروپايي را در مورد سه پرسش مشخص كند تا مذاكرات از ماه سپتامبر از سر گرفته شود. در اين نامه از اشتون خواسته شده بود موضع اتحاديه اروپا را در برار سلاح‌هاي هسته‌اي اسرائيل اعلام و هدف اتحاديه را از مذاكره مشخص كند. «هدف تعامل است يا دشمني؟» و پرسش سوم اينكه اتحاديه اروپا حاضر است براي پيشبرد گفتوگوها از فشارها دست بردارد يا خير؟
هرچند كه اشتون به اين پرسش‌ها هم پاسخي صريح نداد اما مدتي بعد، از آغاز مجدد مذاكرات استقبال كرد. در حالي كه اشتون به صراحت اعلام كرده علاقه مند است مذاكرات را با سعيد جليلي ادامه دهد تركيه نيز در مقاطع مختلف خواستار برگزاري ديدار ميان جليلي و اشتون در استانبول شده است. مقامات تر ك چندين بار بر ديدار جليلي و اشتون در سريع‌ترين زمان ممكن تاكيد كرده اند. در سفر رئيس‌جمهور و همراهان به نيويورك در هفته‌هاي گذشته نيز ظاهرا گروه 5+1 ادامه مذاكرات را در سطح وزراي امور خارجه نپذيرفته و برخي از تحليلگران اعتقاد دارند كه گروه 5+1 به خصوص كشورهاي اروپايي به مذاكرات اوليه ميان جليلي و اشتون تمايل داشته و اعتقاد دارند كه جمع‌بندي تصميمات نظام را در اين مذاكرات سعيد جليلي مي‌تواند بزند.
البته اين رويكرد از آغاز مذاكرات هسته‌اي ايران با كشورهاي اروپايي در زمان دولت قبلي نيز وجود داشته است. زماني كه حسن روحاني دبير شورايعالي امنيت ملي به جاي كمال خرازي وزير امور خارجه وقت كشورمان مسئوليت مذاكرات را بر عهده داشت و پس از او اين مسئوليت به علي لاريجاني دبير وقت شورايعالي امنيت ملي واگذار شد. البته در فضاي فعلي به رغم تمايل ايران به آغاز مذاكره چشم‌انداز مثبتي در مورد ادامه اين مذاكرات وجود ندارد. در حالي كه رئيس‌جمهور كشورمان در سفر به نيويورك اعلام كرده بود مذاكرات در ماه اكتبر برگزار خواهد شد منوچهر متكي وزير امور خارجه كشورمان در كنفرانس مطبوعاتي مشترك با همتاي كوبايي‌اش از آغاز گفتوگوها در اواخر اكتبر يا اوايل نوامبر خبر داد.
با اين وجود سكوت سعيد جليلي ابهام بر انگيز است. آيا ميان تعويق مذاكرات با اين سكوت رابطه‌اي هست؟ آيا 5+1 و كاترين اشتون بر ادامه مذاكرات با فرد و مقام ديگري غير از جليلي علاقه‌اي ندارد؟ البته در مورد سكوت جليلي فرض ديگري نيز مطرح است. مسئولان ديپلماسي كشورمان به همراه رئيس سازمان انرژي اتمي به دفعات مختلف از تمايل ايران براي ادامه مذاكرات خبر داده‌اند اما طرف غربي تمايل صريحي براي تداوم اين مذاكرات از خود نشان نداده و در آخرين موضع گيري آمريكايي‌ها توپ را به زمين كشورمان انداخته و گفته‌اند كه ايران بايد تاريخ جديدي براي گفت وگوها اعلام كند. شايد سعيد جليلي از تغيير شرايط مذاكرات هسته‌اي نسبت به سال قبل و پيش از تحريم‌هاي جديد و بالا رفتن توقع غربي‌ها اطلاع دارد و ترجيح داده است در اين دوره‌گذار سكوت كند. به‌هر روي در ماه‌هاي اخير و پس از بيانيه تهران اين وزير خارجه و رئيس كميسيون امنيت ملي مجلس بوده‌اند كه بيشتر درخصوص پرونده هسته‌اي به اظهارنظر پرداخته و مذاكره‌كننده ارشد هسته‌اي كشورمان ترجيح داده تا سكوت كند.
