کمبود آب چطور در شیپور جنگ می‌دمد؟

با علی الصدر از آپارتمانش در آمستردام از طریق زوم صحبت می‌کنم. او لحظه‌ای مکالمه را قطع می‌کند تا از لیوان آب تمیزی که جلوی دستش است، جرعه‌ای آب بنوشد. با دیدن این صحنه چیزی به ذهنش می‌رسد و طنز تلخ قضیه او را وادار به خندیدن می‌کند. او می‌گوید: «قبل از ترک عراق، هر روز برای پیدا کردن آب آشامیدنی مشکل داشتیم.»

به گزارش فرادید به نقل از بی بی سی، الصدر ۳‌سال پیش در خیابان‌های بصره به اعتراضاتِ خیابانی که از مسئولان می‌خواست بحران فزاینده آب در این کشور را حل کنند، پیوسته بود.

علیِ ۲۹‌ساله می‌گوید: «قبل از جنگ، بصره شهر زیبایی بود. آن‌ها به ما ونیز شرق می‌گفتند. بصره از یک سمت با اروند‌رود [به عربی شط‌العرب]هم‌مرز است و شبکه‌ای از کانال‌های آب شیرین از هر جهت وارد آن می‌شوند. الصدر، زمانی کارگر بارانداز در اروند رود بود و از کار کردن در کنار کانال‌های آب لذت می‌برد.

او می‌گوید: «اما زمانیکه که من داشتم از شهر خارج می‌شدم، لوله‌های فاضلاب در داخل کانال‌ها و مسیر‌های آب شیرین تخلیه می‌شدند. دیگر نمی‌توانستیم در آن آب چیزی بشوییم، بوی بد رودخانه باعث می‌شد سردرد‌های میگرنی بگیرم. یک روز آنقدر مریض شدم که ۴‌روز در رختخواب افتادم.»

در تابستان ۲۰۱۸، آب آلوده ۱۲۰۰۰۰ از اهالی بصره را راهی بیمارستان شهر کرد و پلیس بروی معترضانی که به خیابان آمده بودند آتش گشود. الصدر خوش‌شانس بود که توانست جانش را بر دارد و فرار کند. او می‌گوید: «یک‌ماه نشده چمدانم را بستم و راهی اروپا شدم.»

داستان‌های شبیه داستان الصدر در سراسر جهان در حال افزایش است. درحدود یک‌چهارم از جمعیت جهان، حداقل ۱‌ماه در سال با کمبود شدید آب مواجه هستند و درست مانند الصدر برای زندگی بهتر و امن‌تر راهی کشور‌های دیگر می‌شوند.

کیتی ون دِر هیجدن، رئیس همکاری بین‌المللی در وزارت امور خارجه هلند و کاشناس سیاست‌ِ آبی، می‌گوید: «وقتی آب نباشد، مردم شروع به مهاجرت می‌کنند. برطبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل متحد و بانک جهانی، در حدود ۴۰‌درصد از جمعیت جهان با کمبود آب مواجه هستند و خشکسالی تا سال ۲۰۳۰ در حدود ۷۰۰‌میلیون از جمعیت جهان را در معرض خطر آوارگی قرار می‌دهد.» افرادی مانند ون در هیجدن، نگران بحرانی هستند که کم‌آبی در جهان ایجاد خواهد کرد.

او می‌گوید: «اگر آب نباشد، سیاست‌مداران هر طور شده تقلا می‌کنند به آن دست پیدا کنند و این سرآغاز جنگ‌ها و درگیری‌ها بر سر آب خواهد بود.»

مصرف جهانی آب در طی قرن بیستم دو برابر نرخ رشد جمعیت، افزایش یافته است. این ناهماهنگی امروز باعث شده که بسیاری از شهر‌ها در سراسر جهان – از رم تا کیپ‌تاون، چِنای و لیما – آب را جیره‌بندی کنند.

از سال ۲۰۱۲ تقریباً هر سال بحران آب توسط اجلاس جهانی اقتصاد به عنوان یکی از ۵‌خطر اصلی که جهان را تهدید می‌کنند، شناسایی شده است. خشکسالیِ شدید در سال ۲۰۱۷ به بدترین بحران انسانی بعد از جنگ جهانی دوم منجر شد که در نتیجه آن ۲۰‌میلیون نفر در سراسر آفریقا و خاورمیانه به دلیل کمبود غذا و درگیری‌های ناشی از آن مجبور به ترک خانه‌هایشان شدند.

پیتر گلیک، رئیس مؤسسه پاسیفیک در اوکلند، سه دهه است که درباره ارتباط بین کمبود آب، درگیری و مهاجرت تحقیق می‌کند و باور دارد که درگیری بر سر آب در حال افزایش است.

او می‌گوید: «جز موارد خیلی استثنائی هیچ‌کس از تشنگی نمی‌میرد، اما تعداد افرادی که به دلیل آب آلوده و درگیری بر سر دسترسی به آب جان خود را از دست خواهند داد، در حال افزایش است.»

گلیک و تیمش گاهشمار درگیری‌های آب را تهیه کرده‌اند: یک سیاهه مشتمل از ۹۲۵‌جنگ و درگیری کوچک و بزرگ بر سر آب که نخستین وقایع آن به زمان پادشاهی حمورابی در بابل باز می‌گردد.

فهرست آن‌ها به‌هیچ‌وجه کامل نیست و درگیری‌هایی که به آن اشاره شده است، از جنگ‌های تمام-عیار تا بحث و جدل‌های بین همسایه‌ها بر سر آب را شامل می‌شود. اما آنچه این روایت‌ها نشان می‌دهد آن است که رابطه بین آب و نزاع، یکی از پیچیده‌ترین‌هاست.

گلیک می‌گوید: «ما نزاع بر سر آب را به سه گروه تقسیم‌بندی کردیم: ۱. به عنوان محرکِ نزاع که زمانیست که خشونت با بحث و جدل بر سر دسترسی به و اعمال کنترل بر آب مرتبط است؛ ۲. به عنوان سلاحِ نزاع و جنگ که زمانیست که سیستم آب به عنوان سلاح برای جنگ استفاده می‌شود و شامل استفاده از سد برای حبس آب در یک سرزمین و بستن آب بروی ساکنان پایین‌دستِ رود‌ها می‌شود؛ و ۳. به عنوان اهداف و خسارات درگیری که زمانیست که منابع آبی، تصفیه‌خانه‌ها یا لوله‌های آب هدف حملات قرار می‌گیرند و از بین می‌روند.»

نتایج پژوهش تیم او نشان می‌دهد که اغلب جنگ‌ها با کشاورزی مرتبط بوده‌اند. کشاورزی ۷۰‌درصد آب شیرین را مصرف می‌کند. برای مثال، در منطقه نیمه‌خشکِ ساحل در آفریقا، همواره گزارش‌هایی از درگیری بین کشاورزان و دامداران بر سر منابع محدود آبی، که یکی برای آبیاری محصولاتش و دیگری برای آب دادن به دام‌هایش به آن نیاز دارد، ثبت می‌شود.

اما با افزایش تقاضا برای آب، احتمال افزایش درگیری‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند. چارلز ایسلند، مدیر جهانی موسسه منابع جهانی برای بخشِ آب، می‌گوید: «تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که خشونت‌های مرتبط با آب در حال افزایش است. رشد جمعیت و توسعه اقتصادی، تقاضا برای آب را در سراسر جهان افزایش داده است. درضمن، تغییرات آب‌وهوایی منابع آبی را یا کاهش داده یا باعث شده که بارش در بسیاری مناطق به پدیده‌ای نادر تبدیل شود.»

درهیچ‌جایی از جهان تأثیر دوگانه تنش آبی و تغییرات آب‌وهوایی به مراتب گسترده‌تر از حوضه رودیِ دجله و فرات، که کشور‌های ترکیه، سوریه، عراق و غرب ایران را در برمی‌گیرد، مشهود نیست. برطبق تصاویر ماهواره‌ای، این منطقه خیلی سریع‌تر از هر جای دیگری در جهان در حال از دست دادنِ آب‌های زیر‌زمینی است؛ و تلاش‌های از سرِ ناچاریِ برخی از کشور‌ها برای امن کردنِ ذخایر آبی‌شان، می‌تواند روی زندگی همسایگان‌شان تأثیرات منفی بگذارد.

در ژوئن ۲۰۱۹ که شهر‌های عراق در هرم گرمای ۵۰‌درجه سانتی‌گراد رمقی برایشان نمانده بود، ترکیه از مبداً رود دجله شروع به آبگیریِ سد ایلیسو کرد. یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های ترکیه ساخت ۲۲ سد و نیروگاه در طول مسیر رود‌های دجله و فرات است که برطبق گزارش دفتر فرانسویِ بین‌المللی آب، این پروژه‌ها بر جریان آب در کشوهاری سوریه، عراق و ایران اثر منفی می‌گذارد.

در این گزارش آمده است که با تکمیل پروژه عظیم گونئی‌دوغو آنادولو (GAP)، ۹۰ سد و ۶۰ نیروگاه در طول مسیر دجله و فرات ساخته خواهد شد.

وقتی سطح آب پشتِ سد ایلیسو که عرض دهانه آن به یک مایل می‌رسد، افزایش پیدا کرد، جریان آب رودخانه که به سمت عراق حرکت می‌کرد، نصف شد. هزاران کیلومتر آنطرف‌تر از ترکیه، در بصره، الصدر و همسایگانش به سرعت متوجه شدند که کیفیت آب رود تنزل پیدا کرده است.

برطبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر، در ماه آگوست همان سال صد‌ها نفر از مردم به دلیل درد‌های شکمی، استفراغ، اسهال و حتی وبا راهی بیمارستان‌های بصره شدند.

ایسلند می‌گوید: «داستان کم‌آبی در بصره دو بخش دارد. نخست، شما به وضوح می‌توانید ببیند که تخلیه آب فاضلاب تصفیه‌نشده به مجرا‌های آب محلی باعث آلوده شدنِ آب می‌شود. اما نباید از سدسازی در مرز ترکیه غافل شد. این سدسازی‌ها باعث شده که سطح آب شیرین در دجله و فرات کاهش پیدا کند و آب شور بیشتری (از سمت خلیج‌فارس) به داخل رودخانه‌ها نفوذ کند. ورود آب شور با طی زمان باعث از بین رفتن محصولات و بیمار شدنِ مردم می‌شود.»

ایسلند یک ابزار هشدار زودهنگام جهانی را توسعه داده است که با استفاده از یادگیری ماشینی درگیری‌ها را پیش از آنکه رخ دهند، پیش‌بینی می‌کند. دولت هلند هزینه این پروژه را به همراه ۶ سازمان غیرانتفاعی دیگر شامل موسسه پاسیفیک و موسسه منابع جهانی تأمین کرده است.

این ابزار داده‌های مربوط به میزان بارش، از بین رفتنِ محصولات کشاورزی، تراکم جمعیت، میزان ثروت، تولید محصولات کشاورزی، سطح فساد در منطقه، خشکسالی، سیل و سایر منابع داده‌ها را با هم ترکیب می‌کند تا پیش از بروز درگیر و جنگ بتواند نسبت به وقوع آن هشدار دهد.

درحال‌حاضر، آن‌ها در حدود ۲۰۰۰ هشدار درگیریِ بالقوه را با نرخِ صحتِ ۸۶‌درصد دریافت کرده‌اند. این ابزار با عنوان (WPS)، می‌تواند مناطقی را که در آن‌ها احتمال درگیری به دلیلِ آب وجود دارد را شناسایی کند و همچنین کمک می‌کند تا بفهمیم در این مناطق چه اتفاقی در حال وقوع است که به درگیری‌ها دامن می‌زند.

برای مثال، دشت‌های شمالی هند یکی از حاصلخیزترین مناطق در جهان است. با‌اینحال روستاییان مدام بر سر کمبود آب با هم درگیر هستند.

داده‌ها نشان می‌دهد که رشد جمعیت و افزایش سطح آبیاری باعث کم شدنِ ذخایر آب‌های زیرزمینی در دسترس شده است. با‌اینکه در سطح زمین همه جا سرسبز و پر از مزارع دیده می‌شود، نقشه WPS نشان می‌دهد که تقریباً همه مناطق در شمال هند «به شدت در معرضِ خطرِ تنش‌های آبی هستند.»

چندین رودخانه کلیدی شامل سند، گنگ و سولتج، که این منطقه را تغذیه می‌کنند، همه از سمت تبت در مرز سرچشمه می‌گیرند، اما برای تأمین آب در هر دو کشورِ هند و پاکستان حیاتی هستند.

این مشکلات زمانی پیچیده‌تر می‌شود که بدانیم اخیراً بین هند و چین چندین درگیری مرزی رخ داده که علتش ادعای مالکیت چین بر مناطق بالادستی است. در یک درگیری در ماه مه سال گذشته در دره گالوان که یکی از شاخه‌های رود سند از آن عبور می‌کند، ۲۰ سرباز هندی کشته شدند.

هنوز یک ماه از این واقعه نگذشته بود که گزارش‌هایی ارائه شد مبنی بر اینکه چین مشغولِ ساخت «سازه‌هایی» است که ممکن است سد‌هایی روی رودخانه باشند و به این‌ترتیب جریان آب به سمت هند را محدود کنند.

داده‌هایی که ابزار هشدار زودهنگام جهانی به دست داده است، همچنین از برخی از روند‌های عجیب حکایت دارد. برای مثال گزارش شده است که میزان مهاجرت مردم به سمت مناطقی که بیشترین تنش‌های آبی در جهان را دارند، افزایش پیدا کرده است. برای مثال، سطح خشکسالی در عمان بسیار بیشتر از عراق است، اما این کشور تا پیش از همه‌گیری کرونا هر سال صد‌ها هزار مهاجر می‌پذیرفت.

علت آن است که عمان در مقایسه با عراق به لحاظ مبارزه با فساد، زیرساخت‌های آبی، تقسیم‌بندیِ قومی و تنش‌های هیدروپلیتیکی موقعیت بسیار بهتر دارد.

لیسا اکلوند، محقق جغرافیای طبیعی در دانشگاه لوند سوئد، می‌گوید: «آسیب‌پذیری و شکنندگی یک جامعه در مقابل خشکی بسیار با‌اهمیت‌تر از خودِ خشکسالی است.»

به عبارت دیگر نمی‌توان به راحتی گفت که بین کمبود آب و جنگ رابطه سرراست و مستقیمی وجود دارد. حتی در مناطقی که بیشترین میزان خشکسالی را دارند، ترکیبی از عوامل پیچیده در رخداد یا عدم رخداد جنگ اثرگذار است. یکی از مهم‌ترین عوامل انسجام اجتماعی است.

برای مثال کردستان عراق را در نظر بگیرید. کردستان عراق نیز مانند سوریه ۵‌سال درگیر خشکسالی بود. خشکسالی‌ای که باعث شد بیش از یک‌ونیم‌میلیون کشاورز سوری به مراکز شهری در سوریه مهاجرت کنند. اما جوامع همبسته کرد تجربه مشابهی از خروج دسته‌جمعی، درگیری یا جنگ بر سر آب نداشتند.

جسیکا هارتوگ، رئیس مدیریت منابع طبیعی و هشدار بین‌المللی تغییرات آب‌وهوایی که یک سازمان غیرانتفاعی مستقر در لندن است، می‌گوید: «یکی از علل آن است که دولت سوریه سال‌ها به دنبال خودکفایی در تولید غذا بوده و به کشاورزان برای خریداری سوخت، کود و استخراج آب زیرزمینی رایانه می‌داده است. وقتی که دمشق به دلیل خشکسالی نتوانست این رایانه‌ها را بپردازد، خانواده‌های روستایی مجبور شدند که به شکلی توده‌ای به مراکز شهری مهاجرت کنند، این مهاجرت‌ها با خودش نارضایتی از رژیم اسد را به همراه آورد و به جنگی داخلی دامن زد که باعث چندتکه‌شدنِ سوریه شد.»

آیا می‌توان با پیش‌بینی احتمال بروز تنش‌های آبی از آن‌ها در آینده پیشگیری کرد؟

متأسفانه یک راه‌حل واحد برای همه مشکلات آبی در جهان وجود ندارد. در بسیاری از کشور‌ها کافیست تا هدر‌رفت آب کنترل شود تا شاهد تغییرات بسیار بزرگی باشیم. برای مثال در کشور عراق دوسوم از آب‌های تصفیه شده به دلیل زیرساخت‌های آسیب‌دیده از بین می‌رود.

سازندگان ابزار هشدار بین‌المللی زودهنگام همچنین می‌گویند که مبارزه با فساد و کاهش استعمال آب برای مصارف کشاورزی می‌تواند از سیاست‌های کلیدی کمک‌کننده باشد.

ایسلند حتی پیشنهاد می‌دهد که بهای آب در بسیاری از مناطق جهان باید افزایش پیدا کند، زیرا بسیاری از انسان‌ها طوری بزرگ شده‌اند که فکر می‌کنند آب منبعی ارزان و بی‌نهایت است. آن‌ها نمی‌دانند که باید مانند یک گنجینه با آب رفتار کرد.

از راهکار‌های دیگر شیرین‌سازی آب به کمک تکنولوژی است. عربستان سعودی ۵۰‌درصد از نیاز‌های آبی خود را از طریق این فرایند به دست می‌آورد.

بازیابی آبِ فاضلاب نیز می‌تواند جایگزین ارزانی باشد و به جوامعی که دچار خشکسالی هستند، کمک کند.

یک ارزیابی از تصفیه آب فاضلاب و شیرین‌سازیِ آبِ شور پیش‌بینی می‌کند که افزایش ظرفیت این دو راهکار می‌تواند تعداد مناطقی که در خشکسالی شدید هستند را از ۴۰‌درصد به ۱۴‌درصد کاهش دهد.

در سطح بین‌المللی، ساخت سد‌های گسترده توسط کشور‌هایی که در بالادستِ رود‌ها واقع شده‌اند، می‌تواند باعث درگیری و جنگ در مناطق پایین‌دستی شود که برای بقای‌شان به آب آن رود‌ها وابسته هستند.

اما سوزان اشمایر، دانشیار رشته دیپلماسی و قانون آب در دانشگاه دلفت در هلند، می‌گوید درگیری‌هایی که در سر مرز‌های آبی رخ می‌دهد، بسیار ساده‌تر شناسایی می‌شود و معمولاً شدت نمی‌گیرد. «درگیری‌های محلی را سخت‌تر می‌توان شناسایی و کنترل کرد و معمولاً این درگیری‌ها خیلی زود به اوج می‌رسد. یکی از تفاوت‌های اساسی بین درگیری‌های فرامرزی و محلی آن است که روابط بین کشور‌ها اغلب افزایش تنش‌های آبی در سطح دو کشور را محدود می‌کند.»

در سراسر جهان مثال‌هایی از تنش‌های آبی شدید وجود دارد که هیچ‌کدام هنوز به سطح جنگ نرسیده‌اند. برای مثال درگیری‌های آبی بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان بر سر دریای آرال؛ درگیری‌های آبی بر سر رودخانه اردن بین کشور‌های واقع در خلیج فارس و درگیری بین چین و همسایگانش در جنوب غربی آسیا بر سر رودخانه مکونگ هنوز به شدتی که به جنگ منتهی شود، نرسیده است.

اما اشمایر می‌گوید یک تنش آبی بالقوه در جهان وجود دارد که می‌تواند خیلی زود به جنگ بی‌انجامد. تنش آبی بین کشور‌های مصر، سودان و اتیوپی که هر سه به جریان آبی که از سوی نیل می‌آید وابسته هستند و مدت‌هاست که کشمکش‌های سیاسی زیادی بر سر ساخت سد بزرگ رنسانس در اتیوپی با هم داشته‌اند. این سد که برای ساختش در حدو ۵‌میلیارد دلار هزینه شده است، ۳ برابر دریاچه تانا در این کشور است.

مصر و سودان در ماه مه امسال یک تمرین نظامی مشترک با عنوان «نگهبانان نیل» و در پاسخ به دولت اتیوپی انجام دادند. مسئولان پاکستانی نیز پیش از این به استراژی هند در استفاده از آب‌های بالادستی اشاره کرده و آن را «جنگ‌افزار نسل پنجم» توصیف کرده بودند.

رئیس‌جمهور ازبکستان، اسلام کریموف، نیز هشدار داده بود که درگیری‌های منطقه‌ای بر سر آب می‌تواند به جنگ ختم شود. او گفته بود: «نام هیچ کشوری را نمی‌آورم، اما همه این تنش‌ها می‌تواند به درگیریِ بزرگ منجر شود.»

امضای توافق‌های آبی یکی از راه‌های رایج برای پیشگیری از بالا گرفتنِ درگیری‌های آبی است. از بعد از جنگ جهانی دوم تاکنون بیش از ۲۰۰‌توافق آبی امضاء شده است. قرارداد آب‌های سند که در سال ۱۹۶۰ بین هند و پاکستان امضاء شد، یکی از این تعهدات است. اسرائیل و اردن نیز پیش از قرارداد صلح یک قراداد آبی امضاء کرده بودند.

اما بیش‌از ده سال تلاش سازمان ملل برای معرفی کنوانسیون آب جهانی درباره رودخانه‌ها و دریاچه‌های فرامرزی، فقط ۴۳‌کشور را متقاعد کرد تا نسبت به مفاد آن پایبند باشند.

هارتوگ می‌گوید به معاهدات مدرنی نیاز است تا پروتکل‌های کاهش خشکسالی را مد نظر قرار دهند و به کشور‌هایی که در پایین‌دستِ منابع آبی هستند اطمینان دهند که در مواقع بحرانی دسترسی آن‌ها به آب قطع نمی‌شود. این قراداد‌ها باید حاوی سازوکار‌هایی برای حل‌وفصل درگیری‌ها بین کشور‌ها بر سر آب باشند تا پیش از آنکه همه چیز به زشت‌ترین شکل پیش برود، حل شود.

دراین‌بین کشور‌ها باید اقداماتی نیز برای پیشگیری از تنش‌های داخلی آبی انجام دهند. برای مثال کشور پرو تأمین‌کنندگان آب را ملزم می‌کند تا بخشی از سود خود را دوباره در بخش تحقیقات سرمایه‌گذاری کنند و زیرساخت‌های سبز را برای مدیریت آب رگباری (سرریز آب باران) به کار بگیرند.

ویتنام فعالیت‌های صنعتی را در اطراف رودخانه مکونگ ممنوع کرده است و با تلفیق زیرساخت‌های آبی سنتی و جدید تلاش می‌کند تا آب را به شکلی مساوی بین مناطق شهری و روستایی توزیع کند.

با افزایش اثرات منفی تغییرات آب‌وهوایی و جمعیت جهان که به مشکلات خشکسالی دامن می‌زنند، چنین راه‌حل‌هایی برای پیشگیری از درگیری و مهاجرت، بیش‌از‌پیش اهمیت پیدا می‌کند.

در ماه دسامبر سال گذشته – دو سال و اندی پس از آنکه علی الصدر بصره را ترک کرد – کمتر از ۱۱‌درصد از خانوار‌ها در این شهر به آب آشامیدنی تمیز دسترسی داشتند.

تزریق ۴.۴‌میلیون دلار توسط کشور هلند که یونیسف آن را تسهیل کرده بود، کمک کرد تا زیرساخت‌های خراب آبی در این شهر بهبود پیدا کند. اما قطعی برق در تابستان امسال باعث شد که بسیاری از پمپ‌های آب شهر در هرم گرمای تابستان خاموش شوند.

الصدر می‌گوید تا زمانیکه همه چیز بهتر نشود، درگیری‌های خیابانی در بصره ادامه دارد. او می‌گوید: «وقتی تظاهرات می‌کردم به عواقبش فکر نمی‌کردم. من فقط چیزی برای نوشیدن می‌خواستم.»