برجام در ابهام؛ اکنون چه می‌شود؟

فرارو- در آستانه پایان ضرب الاجل دو ماهه ایران، تلاش‌های سایر اعضای باقیمانده در توافق هسته‌ای برای نجات این توافق بیشتر شده، اما این تلاش‌ها هنوز نتوانسته است سرنوشت مبهم توافق یادشده را مشخص کنند.

به گزارش فرارو، روز جمعه اعضای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در آخرین تلاش برای نجات این توافق در وین جلسه گرفتند. ایران، این جلسه را یک گام به جلو توصیف کرد، اما آن را کافی ندانست.

اواسط اردیبهشت ماه، ایران پس از یک سال صبر، به اعضای برجام دو ماه مهلت داد تا منافع اقتصادی‌اش را تامین کنند. در غیر این صورت، اجرای برخی تعهدات کلیدی ایران ذیل برجام متوقف خواهد شد. حدود ۱۰ روز دیگر، این مهلت به پایان می‌رسد. اروپایی‌ها که احساس می‌کنند احتمال خروج تدریجی ایران از برجام جدی‌تر شده است، برای نجات توافق به تکاپو افتاده‌اند. حتی گزارش‌هایی درباره احتمال سفر ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، به ایران نیز منتشر شده است. با این حال، تلاش اروپایی‌ها هنوز مقامات ایران را به استمرار پایبندی به برجام متقاعد نکرده است.

سید عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، روز جمعه پس از حدودا چهار ساعت گفتگو با دیپلمات‌هایی از آلمان، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین در وین، به خبرنگاران گفت: «این (گفتگوها) یک گام به جلو بود. (اما) هنوز کافی نیست و توقعات ایران را برآورده نمی‌کند.»

عراقچی با اشاره به تصمیم ایران برای متوقف کردن اجرای برخی محدودیت‌های هسته‌ای افزود: «تصمیم به کاهش تعهدات‌مان قبلا در ایران اتخاذ شده بود و تا وقتی که توقعات‌مان برآورد شود، این فرآیند را ادامه می‌دهیم. فکر نمی‌کنم پیشرفتی که امروز حاصل شد، برای متوقف کردن فرآیندمان کافی خواهد بود. با این حال، در تهران تصمیم‌گیری خواهد شد.»

جلسه روز جمعه دو محور اصلی داشت: کشور‌های اروپایی بر «اجرای کامل و موثر» برجام تاکید کردند. در مقابل، ایران خواستار رفع تحریم‌ها و کاستن از اثرات منفی خروج آمریکا از برجام شد. اروپاپی‌ها، برخلاف جلسات قبلی که معمولا فقط وعده می‌دادند، این بار به همتایان ایرانی گفتند اینستکس عملیاتی شد. سرویس سیاست خارجی اروپا، پس از جلسه کمیسیون مشترک برجام، با صدور بیانیه‌ای گفت: «فرانسه، آلمان و بریتانیا به شرکت‌کنندگان (در جلسه) اطلاع دادند که اینستکس عملیاتی شده و برای همه اعضای اتحادیه اروپا فراهم شده است و لذا نخسیتن تراکنش‌ها در حال انجام است. همکاری تکمیلی پیوسته با نهاد متناظر ایرانی، که قبلا تاسیس شده بود، سرعت خواهد گرفت. آن‌ها (اروپایی‌ها) تایید کردند که برخی اعضای اتحادیه اروپا به عنوان سهامدار، در حال پیوستن به اینستکس هستند. هدف این سازوکار تسهیل تجارت مشروع با ایران است. آن‌ها همچنین برای گشودن اینستکس به روی فعالان اقتصادی کشور‌های ثالث کار می‌کنند.»

در ابتدا قرار بود هدف اصلی این سازوکار تسهیل فروش نفت ایران باشد. اما هنوز معلوم نیست که آیا اینستکس شامل فروش نفت می‌شود یا خیر. مقامات ایران بار‌ها به اروپایی‌ها گفته‌اند که ایران از اروپا انتظار دارد که فروش نفت آن را تسهیل کند. امری که اروپایی‌ها تاکنون از عهده آن برنیامده‌اند. اندکی پیش از شروع جلسه روز جمعه، یک مقام ایرانی به رسانه‌های غربی گفت: درخواست اصلی ایران در گفتگو‌های جمعه، استمرار فروش نفت در سطوح پیش از خروج واشنگتن از برجام است. درخواستی که هنوز مورد پذیرش اروپایی‌ها قرار نگرفته است.

در واقع اگر قرار باشد که اینستکس فروش نفت را شامل نشود و فقط به اقلام غیرتحریمی محدود شود، فایده چندانی برای ایران نخواهد داشت. اساسا خود آمریکایی‌ها بار‌ها گفته‌اند که آن‌ها با تجارت موارد غیرتحیمی نظیر دارو و غذا مخالفتی ندارند و حتی تلاش کردند برای تسیهل چنین تجارتی در سوئیس کانال تجاری جداگانه‌ای تاسیس کنند. هر چند که به دلیل شرایط پیچیده تحریمی، چنین کانالی عملا تاسیس نشد.

تشکیک در اقدام اروپا
دیپلمات‌های بلندپایه ایران راه اندازی سازوکار اینستکس بدون تهسیل فروش نفت را اقدامی ناکافی دانستند. در همین رابطه، عراقچی تصریح کرد: «برای اینکه اینستکس برای ایران مفید واقع شود، اروپایی‌ها بایستی نفت بخرند یا برای این سازوکار خطوط اعتباری در نظر گیرند. در غیر این صورت، اینستکس شبیه (چیزی) نیست که ما یا آن‌ها انتظار داشتیم»

مجید تخت روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل، نیز گفته است وضعیت فعلی سازوکار اینستکس کافی نیست و این سازوکار بدون پول، مانند خودرویی زیبایی می‌ماند که سوخت ندارد. این دیپلمات همچنین اعلام کرد ایران دیگر نمی‌تواند بیش از این، صبر کند.

واضح است که نتایج نشست کمیسیون مشترک برجام در وین، که از آن به عنوان «آخرین تلاش» برای حفظ برجام یاد می‌شود، نتوانسته است مقامات ایران را به اجرای همه تعهدات هسته‌ای متقاعد کند. یک منبع آگاه ایرانی با بیان اینکه نشست وین «با خواسته‌های به حق ایران از برجام فاصله زیادی داشته و نتوانسته مطالبات ما را برآورده سازد» به روزنامه خراسان گفت: «تصمیم قطعی جمهوری اسلامی ایران این است که اقدامات خود در کاهش تعهدات برجامی‌اش را ادامه دهد و در این مسیر در اولین اقدام به زودی از سقف ذخایر ۳۰۰ کیلو اورانیوم غنی‌شده عبور خواهد کرد.» این روزنامه، راه اندازی اینستکس را «ظاهرسازی فریبنده» و «نمایش» توصیف کرد.

رسانه‌های محافظه‌کار ایران نیز مواضع مشابهی گرفتند. خط مشترک این رسانه‌ها تشکیک در کارآمدی اینستکس و تاکید بر لزوم تعلیق برخی تعهدات هسته‎ای ایران بود. روزنامه فرهیختگان، با بیان اینکه «اینستکس، پروژه مهار ایران» است، نوشت: «اینستکس با حداقل خواسته‌های ایران از اروپا هم فاصله معناداری دارد.»

فرهیختگان نوشت: «دلایل فراوانی وجود دارد که راه‌اندازی سامانه اروپایی که امروز نام INSTEX به خود گرفته، نه‌ تنها تامین‌کننده منافع ایران نیست که یک فریب بزرگ و راه انحرافی برای عقب‌راندن تهران است، لذا به‌هیچ‌عنوان نباید از سوی مسئولان دولتی به‌عنوان یک دستاورد تلقی شود.»

اکنون چه می‌شود؟
فارغ از موضع‌گیری‌های غیررسمی رسانه‌های محافظه‌کار، احتمال خروج ایران از برجام کم است. با این حال، نباید تصور کرد که با عملیاتی شدن اینستکس، ایران به یکباره از اولتیماتوم هسته‌ای خود عقب نشینی کرده است. اظهارات مقامات ایران نشان می‌دهد آن‌ها ابتکار عمل حساب‌شده‌ای را در دستور کار خود قرار داده‌اند. دیپلمات‌های ایران مکررا تاکید می‌کنند که کاهش تعهدات ایران، امری بازگشت‌پذیر است. به این معنا که هر گاه اروپا مطالبات اقتصادی ایران را برآورده کند، ایران تعهدات تعلیق شده را مجددا اجرا خواهد کرد. ظاهرا هم اروپا و هم ایران این ابتکار عمل را به خوبی درک می‌کنند.

هدف اروپا از راه اندازی اینستکس واضح است: ایجاد شک و تردید در ایران درباره برداشتن گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای.

ظاهرا برخی مقامات ایران دچار چنین تردیدی شده‌اند. حشمت الله فلاحت پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، در صفحه توئیتر خود نوشت: «باید به اینستکس فرصت داد. سازوکاری که اثر سیاسی آن برای گذر از دام افراطیون مهمتر از گشایش‌های اقتصادی آن است.»،

اما حتی اگر ایران به رغم راه اندازی اینستکس گام دوم کاهش تعهدات را بردارد، بعید است که اروپا فورا به بازگشت تحریم‌های بین المللی علیه ایران اقدام کند. دلیل این امر دو چیز است: اولا تعهداتی که ایران تعلیق کرده است، اگر چه عملا به زودی به نقض برجام منجر خواهند شد، اما به ماهیت و هدف اصلی توافق هسته‌ای خللی وارد نخواهند کرد. ایران گفته است بزودی از سقف ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصدی عبور خواهد کرد. درست است که طبق برجام، ایران نمی‌تواند بیشتر از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصدی نگهداری کند. ولی حتی اگر ذخایر ایران از این نوع اورانیوم با این درصد غنی‌سازی تا حدودی بالاتر از سقف مجاز برود، باز هم این امر با هدف اصلی برجام از دیدگاه اروپا (یعنی جلوگیری از ساخت بمب اتمی توسط ایران) منافاتی ندارد. نمی‌توان با اورانیومی که چنین درصد پایینی دارد، بمب ساخت. البته این بدین معنا نیست که اروپا به نقض محدودیت‌های برجام توسط ایران اهمیتی نمی‌دهد بلکه اروپا می‌داند که این نقضِ جزئی می‌تواند برگشت‌پذیر باشد. به همین دلیل، حتی اگر ایران اندکی از برجام تخطی کند، به احتمال زیاد، اروپا، قبل از فروپاشی کامل برجام، تلاش خواهد کرد ایران را به اجرای دوباره کامل این توافق ترغیب کند.

ثانیا، آژانس بین المللی انرژی اتمی از اقدامات هسته‌ای ایران آگاه است. حتی اگر ایران محدودیت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین را نقض کند، اروپا از طریق آژانس مطلع خواهد شد که ذخایر ایران چقدر است. تا وقتی که ذخایر اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین ایران به مرحله هشدار نرسد، اروپا به امید بازگشت ایران به اجرای کامل برجام، احتمالا با اقدامات هسته‌ای ایران کنار خواهد آمد.

مقامات ایران این معادله را می‌دانند. از این رو، می‌خواهند بدون فروپاشی کامل برجام و با تاکید بر کاهش تعهدات هسته‌ای، اروپا را به جبران خسارت‌های اقتصادی ایران وادار کنند. ایران می‌داند که اروپا حاضر نیست به خاطر یک نقض جزئی برجام توسط ایران، کل توافق را رها کند. البته اروپایی‌ها، ضمن تاکید بر لزوم اجرای کامل برجام توسط ایران، تلویحا تهدید کرده‌اند که نقض این توافق ممکن است به بازگشت تحریم‌های بین المللی علیه ایران منجر شود. اما ظاهرا مقامات ایران این هشدار را جدی نمی‌گیرند. یک مقام ایرانی به رسانه‌های غربی در وین گفت: «معتقدم و فکر می‌کنم که اروپایی‌ها به اندازه کافی عاقل هستند که به خاطر چیزی که به سادگی بازگشت‌پذیر است، توافق را از بین نبرند.»

ایران و اروپا هر دو بازی وسوسه‌انگیزی را آغاز کرده‌اند که برای مدتی ادامه خواهد داشت. ایران با مطرح کردن مقوله بازگشت‌پذیری، اروپا را به زنده ماندن برجام، اغوا کرده است. در مقابل، اروپایی‌ها هم با راه اندازی اینستکس، تلاش می‌کنند بدون اینکه واقعا تحریم‌های آمریکایی علیه ایران را دور بزنند، ایران را به جبران خسارت‌های اقتصادی‌اش امیدوار کنند. باید و منتظر ماند و دید که نهایتا چه کسی در این بازی برنده خواهد شد.