كودكان دوزبانه، فقر و مشكلات آموزشي

شرق نوشت: 

دومین همایش توسعه عدالت آموزشی با محور «پیش‌دبستانی زیربنای عدالت آموزشی پایدار» با حضور مسئولان و معلمان برگزیده استانی در دانشگاه الزهرا برگزار شد. در ابتدای این همایش مدیر مؤسسه مطالعاتی حامیان فردا با بیان اینکه حدود ٦٧ درصد مردودی‌های اول و دوم دبستان در ٩ استان دوزبانه کشور متمرکز شده‌اند، گفت: از این میزان ٢٢ درصد در استان سیستان‌وبلوچستان هستند.

میثم هاشم‌خانی، با بیان اینکه مدیریت ١١ میلیارد نفر ساعت از عمر کودکان و نوجوانان در هر سال در آموزش‌وپرورش، جلوگیری از محکومیت کودکان فقیر به فقر مادام‌العمر و ارتقای بهره‌وری بودجه در آموزش‌وپرورش از جمله ضرورت‌های آشنایی اقتصاددانان با آموزش‌وپرورش محسوب می‌شود، اظهار کرد: اگر بخواهیم اقتصاد خود را مقاوم کنیم، باید مشارکت اقتصادی تک‌تک شهروندان را افزایش دهیم. وی افزود: جایگاه آموزش‌وپرورش در فقرزدایی، کلیدی است. براساس شاخص توزیع سواد سرپرستان خانوار در فقیرترین دهک‌های درآمدی، ٤٤ درصد سرپرستان خانوار در فقیرترین دهک‌های درآمدی، بی‌سواد هستند؛ ٢٥ درصد تحصیلات ابتدایی‌ دارند و حدود یک‌ششم آنها به دانشگاه رفته‌اند.

این اقتصاددان با بیان اینکه باید علت ترک تحصیل افراد در دهک‌های فقیر بررسی شود، گفت: بر اساس شاخص‌ هزینه‌کرد ماهانه زیر هزار تومان برای آموزش فرزندان در خانواده‌های فقیر باید گفت ٧٠ درصد خانواده‌ها در دهک‌های فقیر در سیستان‌وبلوچستان زیر هزار تومان برای آموزش در هر ماه هزینه می‌کنند و پس از آنها کردستان و بوشهر قرار دارند.

 هاشم‌خانی افزود: در فقیرترین دهک درآمدی، هزینه سالانه آموزش کودکان در سال ٩٣، ٤٠ هزار تومان و در سال ٩٤، ٣٩ هزار تومان بوده است و نشان می‌دهد معمولا خانواده‌ها در فقر، اول هزینه آموزش را حذف می‌کنند. مدیر مؤسسه مطالعاتی حامیان فردا با بیان اینکه حدود ٦٧ درصد مردودی‌های اول و دوم دبستان در ٩ استان دوزبانه کشور متمرکز شده‌اند، گفت: از این میزان ٢٢ درصد در استان سیستان‌وبلوچستان متمرکز هستند. مطالعات ما نشان می‌دهد اگر یک درصد پوشش پیش‌دبستانی در این ٩ استان افزایش یابد، ٠,٣ درصد از آمار مردودی‌های اول دبستان کاسته می‌شود.

غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دیگر سخنران این مراسم بود، او نیز در صحبت‌های خود بیان کرد: «دوزبانگی در کشور ما واقعیت است و بايد آن را به‌خوبی شناخت و درباره آن عالمانه تدبیر کرد؛ این مسئله مختص کشور ما نیست، بسیاری از کشورهای دیگر نیز با مسئله دو‌زبانه‌بودن در مناطق مختلف خود سروکار دارند. این مسئله نیز اگر از طریق مسئولان ذی‌ربط و نهادهای مردمی مورد توجه قرار نگیرد، مورد توجه دشمنان قرار خواهد گرفت، چراکه آنها از این موضوع به نفع خود سوءاستفاده می‌کنند. اگر دوزبانگی چاره نشود و اگر دانش‌آموزان دوزبانه وارد آموزش مستمر برای یادگیری زبان رسمی کشور نشوند، دچار مشکلات فراوانی خواهند شد. عدم یادگیری زبان رسمی باعث مشکل در یک درس نخواهد شد، در واقع ضعف دانش‌آموز در زبان ملی به معنای ضعف در همه درس‌ها محسوب می‌شود. من با سابقه ٣٦ساله در امر آموزش، فرض می‌کنم که بهترین راه‌حل برای مسئله دوزبانه‌بودن دانش‌آموزان، تقویت زبان رسمی در دوره پیش‌دبستانی خواهد بود. مسئله‌ای که فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم به این موضوع فکر کرده است».

وی با اشاره به سیاست زبانی کشور عنوان کرد: «مطابق قانون اساسی، خط و زبان رسمی کشور فارسی است و البته آموزش زبان و ادبیات محلی در کنار زبان فارسی بلامانع است. ما معتقد هستیم که باید هم به زبان‌های محلی توجه کنیم و هم بايد زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی مد نظر قرار داد. هیچ‌کدام از این دو زبان نباید عرصه را بر دیگری تنگ کند. زبان فارسی به عنوان هویت ملی عامل همبستگی ما محسوب می‌شود و امروز تفاهم ملی ما را ممکن می‌کند. ما با زبان فارسی می‌توانیم همه ایرانیان را از اخبار و اهداف خود مطلع كنيم».

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی تصریح کرد: «ایرانیان با هوشمندی درک کردند، برای آنکه بتوانند با یک ملت صحبت کنند و ایجاد همبستگی داشته باشند، باید یک زبان واحد را برگزینند. از طرفی پس از انقلاب اسلامی، برخلاف دوران گذشته اجازه داده شد، علاوه بر زبان فارسی، زبان‌های محلی هم اجازه گسترش داشته باشند، پیش از انقلاب اجازه چاپ و نشر کتاب‌ها و روزنامه‌ها با زبان‌های محلی وجود نداشت، در واقع بحث بر این است که الزام آموزش به زبان فارسی، دلیل بر این نیست که مشکلی با یادگیری زبان مادری وجود داشته باشد. امروزه سیاست صداوسیما نیز این است که روزانه هشت ساعت برنامه به زبان محلی  در استان‌ها پخش شود».

حدادعادل با اشاره به جایگاه پیش‌دبستانی در آموزش زبان فارسی به کودکان دوزبانه، تصریح کرد: «نتیجه تلاش‌های ما این بود که ٥٠ میلیارد تومان بودجه به مسئله پیش‌دبستانی در مناطق محروم اختصاص داده شود تا آنها بتوانند به صورت رایگان مورد آموزش در پیش‌دبستانی قرار بگیرند. سیاست آموزش‌وپرورش عدم سرمایه‌گذاری در پیش‌دبستانی است؛ اما متأسفانه از ٥٠ میلیاردی که برای آموزش رایگان پیش‌دبستانی در مناطق محروم در نظر گرفته شده، تنها ١٥ میلیارد آن یعنی چیزی حدود ٣٠ درصد تأمین شده است».

دیگر سخنران این همايش محمدرضا واعظ‌مهدوی، معاون علمی ـ آموزشی سازمان برنامه و بودجه بود که در سخنان خود با برشمردن جزئیات بودجه سال ۹۶ در بخش آموزش و تحقیقات گفت: برای آموزش همگانی با محدودیت‌هایی مواجه هستیم، عقب‌ماندگی آموزشی به دلیل تفاوت زبان مادری یکی از علل افت تحصیلی در مناطق دوزبانه است. بااین‌حال، در سال جاری اعتباری برابر با پنج ‌میلیارد تومان به آموزش مناطق روستایی اختصاص یافته است که آموزش نوآموزان مناطق دوزبانه، ٣٦ میلیارد تومان بودجه و برای آموزش نوآموزان نیز ٢,٥ میلیارد تومان اختصاص یافته است که در مجموع ٥٠ میلیارد تومان برای توسعه و آموزش پیش‌دبستانی در مناطق دوزبانه و محروم اختصاص یافته است.

وی با اشاره به جزئیات بودجه سال ٩٦، عنوان کرد: مقایسه‌ای بین بودجه سال ٩٢ و ٩٦ انجام شده است براساس آن منابع بودجه‌ای دولت در سال ٩٢، ٢١٠ هزار میلیارد تومان بوده است که این میزان برای سال ٩٦، ٣٢٠هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است؛ یعنی لایحه بودجه ٩٦ نسبت به بودجه سال ٩٢، ٥٢ درصد رشد داشته است.

وی با بیان اینکه کشورهایی آموزش‌وپرورش ایده‌آل دارند که نظام درآمدی و مالیاتی قوی دارند، تأکید کرد: با شش درصد مالیات نسبت به تولید داخلی، وضع ما بهتر از این نمی‌شود. معاون علمی- آموزشی سازمان برنامه و بودجه با اشاره به اینکه ٤٠ درصد از اقتصاد ایران قانونا از پرداخت مالیات معاف هستند - که شامل سود سپرده بانکی، بورس، مناطق محروم و بخش کشاورزی است- خاطرنشان کرد: ٢٠ درصد نیز فرار مالیاتی داریم و ٣٧ تا ٤٠ درصد اقتصادمان مالیات می‌دهند؛ درحالی‌که راه نجات ما رسیدن به یک تعادل مالیاتی و بودجه‌ای است و راه رسیدن به توسعه و خدمات خوب، داشتن درآمد کافی برای کشور است؛ چون تکیه بر درآمد نفت برای ما ناپایدار است. 

انسیه خزعلی، رئیس دانشگاه الزهرا، نیز در این همایش با بیان اینکه پیش‌دبستانی یکی از محورهای اساسی در مسیر عدالت و پرورش و کشف استعدادهای ایران اسلامی است، گفت: این نفس عدالت است که وقتی در جایی محرومیت بیشتر است، باید تفاوت در تخصیص بودجه و رسیدگی بیشتر اعمال شود و رعایت مساوات در رسیدگی عین ناعدالتی است و آموزش و سوادآموزی ارتباط تنگاتنگی با جنبه‌های مختلف فقر دارد. 

رئيس دانشگاه الزهرا با اشاره به اینکه به درستی در دوره پیش‌دبستانی حمایت‌های لازم انجام نشده است، گفت: ایجاد پیش‌دبستانی غیردولتی و غیراجباری در استان‌ها، باعث شده کسانی که تمکن مالی دارند بتوانند از این امکانات استفاده کنند. اکنون ٥٧ درصد مردم از دوره پیش‌دبستانی بهره‌مند می‌شوند. خزعلی ادامه داد: در این میان مناطق دوزبانه بیشتر از این فقر رنج می‌برند. از چگونگی برنامه‌ریزی برای دوره پیش‌دبستانی نیز نباید غافل شد و باید آموزش‌ها از طریق زبان مادری به‌تدریج منتقل شوند.

احمد میدری، معاون وزیر رفاه، دیگر سخنران همایش پیش‌دبستانی زیربنای توسعه عدالت آموزشی، هم در صحبت‌های خود گفت: برخی اهالی محلی تمایل ندارند فرزندانشان فارسی یاد بگیرند؛ بنابراین باید رویکرد عوض شود. نظام آموزشی نیز بستر آموزش زبان محلی را فراهم کند تا آنها نیز متمایل به زبان فارسی شوند. وی افزود میزان دانش‌آموزانی که در مدرسه ثبت‌نام نمی‌کنند، مرگ کودکان زیر پنج‌سال، کوتاه‌قدی و سوءتغذیه در همه کشورها کاهش یافته است. رتبه ایران از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۵ از ۷۵ به ۶۰ در این موارد کاهش یافته است؛ اما این کاهش نیز مطلوب برای ما نیست.

وی به اهمیت پیش‌دبستانی‌ها اشاره کرد و گفت: در استان خوزستان به طور متوسط افراد دوزبانه وجود ندارند و افت تحصیلی در پایه اول کمتر از دو درصد است؛ اما در شهر شادگان که اهالی آن دوزبانه هستند، افت تحصیلی به ۹ درصد می‌رسد؛ یعنی پنج ‌درصد کودکان دوزبانه افت تحصیلی دارند. 

وی تصریح کرد: هنگامی که به خوزستان رفته بودیم، خیلی از دوزبانه‌ها تمایل نداشتند فرزندانشان فارسی یاد بگیرند. بر این اساس ما باید رویکرد خود را عوض کنیم. نظام آموزشی و بخش خصوصی نیز بستر آموزش زبان محلی یا عربی را فراهم کند تا آنان نیز به سمت زبان فارسی تمایل نشان دهند. وی تأکید کرد: یکی از عوامل اصلی فقر کودکان، دوزبانه‌بودن آنان است. باید پیش‌دبستانی‌ها را در این مناطق راه‌اندازی کنیم چراکه یادنگرفتن زبان رسمی کشور برای آنان آسیب‌زاست.

رخساره فضلی، مدیرکل پیش‌دبستانی وزارت آموزش‌وپرورش، نیز در این همایش با اشاره به اینکه سال‌های ٩٠ و ٩١ بدترین و سخت‌ترین دوران برای پیش‌دبستانی بوده است، بیان کرد: «دولت تدبیر و امید توجهی ویژه به مقوله پیش‌دبستانی داشته است، بهترین وضعیت در دوره پیش‌دبستانی مربوط به سال ٨٥ است و سال ٩٠-٩١ دوران سخت پیش‌دبستانی بوده است؛ ضمن اینکه از پوشش ٣٨ درصدی به پوشش ٥٦,٧ درصدی در دو سال گذشته رسیده‌ایم. در سال ٩١- ٩٢ نرخ پوشش پیش‌دبستانی در روستاها ١٩.٩ درصد بوده است که این میزان در سال ٩٤-٩٥ به ٤٥.٨ درصد رسیده است. 

باید توجه داشته باشیم اگر بنا باشد تمام موقعیت‌های تحصیلی، کتاب‌ها و امکانات آموزشی در اختیار کودکان خانواده‌های پولدار قرار بگیرد و فقط کودک آنها به پیش‌دبستانی برود و در منطقه محروم کودکی که به هیچ امکانی دسترسی ندارد، آموزش پیش‌دبستانی را هم نداشته باشد جزئی از فقر می‌شود و این چرخه فقر در آن منطقه ادامه پیدا مي‌کند». وی با بیان اینکه دولت تلاش کرده است فاصله‌ها را در این خانواده‌ها کم کند، افزود: «مسئله مهم برای ما در امر آموزش، مقوله کیفیت است. یکی از پارامترهای زبان نیز کیفیت محسوب می‌شود. 

سؤالی مطرح می‌کنم در این زمینه، آیا پراکندگی زبانی بد است؟ پاسخ به این سؤال منفی است و حتی پراکندگی زبانی بسیار خوب است. اگر کودک ما در مناطق محروم و عرب‌زبان خوزستان، عربی بلد است، به عربی فکر می‌کند و شعر می‌خواند، باید کاری بکنیم که او زبان فارسی را هم به عنوان زبان فارسی نه تنها بیاموزد، بلکه دوست بدارد و با آن هم شعر بخواند». مدیرکل پیش‌دبستانی وزارت آموزش‌وپرورش افزود: «پراکندگی زبانی ما به گونه‌ای است که اگر بخواهیم برنامه‌ریزی منسجمی در رابطه با آن داشته باشیم، باید هوشمندانه رفتار کنیم. از آنجایی که آموزش‌وپرورش بر دوره پیش‌دبستانی تأکید می‌کند، بنابراین بايد خرده‌فرهنگ‌ها را هم بشناسد، ما دوزبانگی را محرومیت نمی‌دانیم، اما اعلام شده که در بیشتر مناطق محروم ما افراد دوزبانه زندگی می‌کنند».

در ادامه این همایش، مهرزاد حمیدی، معاون تربیت‌بدنی و سلامت وزیر آموزش‌وپرورش گفت: «در آموزش پیش‌دبستانی ما با یک کودک طرف هستیم که ابعاد مختلف شخصیتی را داراست. مقوله‌ای با عنوان سواد حرکتی را داریم که مهم‌ترین مقطع برای شکل‌گیری آن در مهدکودک و پیش‌دبستانی است. اگر کودک در دوران رشد خود کم‌سواد حرکتی باشد، دیگر قابلیت جبران وجود نخواهد داشت. محققان مهارت‌های بنیادین را مبنای سواد حرکتی می‌دانند، کسانی که سواد حرکتی ندارند، از سرگرمی محروم می‌شوند و همچنین دانش‌آموزان دیگر هم او را برای بازی نخواهند پذیرفت، این در حالی است که بازی نیاز فطری کودک محسوب می‌شود و قطعا باید رشد حرکتی جزئی از رشد آموزشی کودک باشد». وی تصریح کرد: «کودک اگر رشد حرکتی نداشته باشد، در سواد‌آموزی نیز دچار مشکلات خواهد شد. زمان رشد حرکتی دقیقا شش‌سالگی است. 

در دوره ابتدایی است که می‌توانیم سواد حرکتی را شکل دهیم». وی افزود: «کل اساس آگاهی بدن و کیفیت و بحث راه‌رفتن الفبای حرکت است».

سخنران دیگر دومین همایش توسعه عدالت آموزشی با محور «پیش‌دبستانی زیربنای عدالت آموزشی پایدار»، پدرام سلطانی، نایب‌رئیس اتاق بازرگانی بود. 

وی نیز در صحبت‌های خود موضوع را از این زاویه بیان کرد: «من در این جمع عنصر نامتجانس هستم، عضوی از بخش خصوصی که شاید با محافل آموزشی هم‌نشینی ندارم. دلیل اینکه بنده به عنوان نماینده اتاق بازرگانی خدمت شما هستم، این است که نماینده قشری هستم که مصرف‌کننده محصولی است و برای همین روی آن سرمایه‌گذاری زیرساختی می‌کند.

 اما از کیفیت تولید محصول راضی نیست. کارفرمای بخش خصوصی از حاصل نظام آموزشی راضی نیست و کیفیت آموزش را متناسب با نیاز صنعت، تولید و کسب‌وکار نمی‌داند. از این رو بخش خصوصی مدرسه ساخته و ساختمان آن را به وزارت آموزش‌وپرورش اهدا کرده اما باز هم خروجی مطلوب نگرفته است». وی تصریح کرد: «ما حرکتی را در اتاق بازرگانی آغاز کرده‌ایم و فکر کردیم خودمان را اصلاح کنیم و با نگاه سرمایه‌گذاری در حوزه سخت‌افزاری وارد شویم، چراکه عیب و ایراد نظام آموزشی باعث بسیاری از مشکلات کشور می‌شود. واقعیت این است که نظام آموزشی ما شهروندان هزاره سوم را تربیت نمی‌کند».

 سلطانی خاطرنشان کرد: «ما به عنوان بخش خصوصی در این مسئله حضور نداشتیم و البته از ما خواسته هم نشد. در حوزه آموزش‌وپرورش سازمان‌های مردم‌نهاد متعددی وجود دارد اما من نمی‌شناسم سازمانی را که وزارت آموزش‌وپرورش به عنوان ذی‌نفع از آن یا از اتاق بازرگانی سؤال کند که نیاز آموزشی چیست. ما نیز معتقدیم مفیدترین دوره آموزش ابتدایی است. هرچه آموزش به تولد نزدیک‌تر باشد، باعث خلاقیت بیشتری در افراد می‌شود، اما آیا ما کاری برای این خلاقیت انجام داده‌ایم؟

 چرا ما نباید زبان‌های کردی و ترکی را در کنار دیگر زبان‌ها آموزش دهیم؟ اگر شما به هر خرده‌فرهنگی ارزش و اعتبار بدهید، آن خرده‌فرهنگ با شما تعامل می‌کند و به سرمایه اجتماعی‌تان اضافه می‌شود». نایب‌رئیس اتاق بازرگانی تصریح کرد: «ما در بخش خصوصی یاد نگرفته‌ایم مسئولیت اجتماعی سرمایه‌گذاری در ابعاد ملموس جامعه نیست، ما نگاه زیرساختی نداشته‌ایم، هیچ‌وقت از خودمان سؤال نکرده‌ایم بعد از مدرسه‌سازی آرزوی ما چیست؟ ما در سال‌های گذشته به دلیل وجود فقر در دهک اول و دوم در آموزش کمتر سرمایه‌گذاری کردیم. اما در سال ٢٠٠٨ در جهان که رشد اقتصادی منفی بود، دولت‌ها سرمایه‌گذاری در بخش آموزش را افزایش دادند. به همین جهت ما به این بخش ورود کردیم و امیدواریم حضور بیشتری هم داشته باشیم».