زلزله با تهران چه خواهد کرد؟

زلزله با تهران چه خواهد کرد؟ این روزها نه زلزله قابل توجهی اتفاق افتاده و نه سالگرد وقوع یک زمین لرزه بزرگ است اما ویژگی اصلی حوادثی مانند زلزله که هرچند وقت یک بار از راه می‌رسند فراموش کردن آنهاست.
 
دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت و گو با جام جم، می گوید: اگر بخواهیم آمادگی ستاد بحران برای وقوع پدیده ای مانند زلزله را بدقت مورد بررسی قرار دهیم یا باید این ارزیابی ها براساس عدد و رقم باشد یا باید اطلاعاتی در اختیار داشت تا بتوان اظهارنظر کرد.
 
برای برآورد وضع ستاد بحران در شرایط بحرانی نظیر وقوع زمین لرزه می توانیم بازه ای از صفر تا صد یعنی از هیچ تا شرایط آیده آل را در نظر بگیریم. قرار داشتن در بهترین وضع یا برخورداری از شرایط آنی و یکباره حاصل نمی شود. البته ما در شرایط هیچ هم قرار نداریم. بتدریج در این مراکز نسلی روی کار آمده است که با ادبیات این موضوع آشنایی دارد و به آن آگاه است.
 
با توجه به این تغییرات از سال 1387 سازمان مدیریت بحران کشور جایگزین ستاد حوادث غیرمترقبه شد که در عمل این سازمان نیز هنوز به همان شیوه ستادی عمل می کند که البته ایرادی هم ندارد، اما مهم ترین موضوع این است که در این سازمان ضرورت وجود نیروهای توانمند احساس می شود که باید در دفاتر بحران در بدنه همه استانداری ها به این ضرورت توجه شود.
 
طی سال های اخیر، سازمانی به نام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در شهرداری شکل گرفته است. از آنجا که تهران شهر ویژه ای است و ابعاد بزرگی دارد، باید در این زمینه دیدگاه خاصی برای مدیریت بحران در چنین شهری با چنین موقعیتی وجود داشته باشد.
 
زارع با اشاره به فعالیت های این سازمان در سال های اخیر می گوید: این سازمان نیز با همین هدف راه اندازی شده است و اکنون بدنه کارشناسی خوبی دارد و از اتفاقات خوب در مدیریت بحران است. مشابه این سازمان در تبریز و مشهد و همچنین مرکز مشابهی با عنوان مرکز مدیریت و پیشگیری بحران قم راه اندازی شده است. بنابراین می توان گفت بخش هایی از این قطار روی ریل قرار گرفته است. اما این که در تهران چه باید کرد می توان گفت تهران و مدیریت بحران در این شهر به عزم ملی نیاز دارد. درخصوص شهر تهران نگاهی حاکمیتی مطرح است.

 
بسیاری از پیامدهای مربوط به توسعه این شهر در کنترل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیست، بلکه در بروز چنین تغییراتی حاکمیت تصمیم می گیرد که این تصمیم گیری ها از جنس تصمیمات کلان توسعه ای است. سالانه 116 هزار نفر به شهر تهران مهاجرت می کنند و مسلما شهرداری از این افراد دعوت نمی کند به تهران بیایند.
 
شاید گفته شود جذابیت ها موجب افزایش جمعیت ساکنان شهر تهران می شود. اگرچه جذابیت می تواند عامل مهمی باشد، اما حقیقت این است که نباید برای جلوگیری از چنین پیامدهایی دست روی دست گذاشت و هیچ جذابیتی در این شهر ایجاد نکرد. برای جلوگیری از چنین پیامدهایی باید یک نگاه حاکمیتی کلان وجود داشته باشد و مساله ایمنی شهر تهران به عنوان مساله مهمی مورد توجه قرار گیرد.
 
به گفته این متخصص زلزله شناسی، شهر تهران فقط به خود این شهر محدود نمی شود، بلکه محدوده وسیعی از شهر هشتگرد در غرب تهران تا شهر پردیس در 25 کیلومتری شمال شرقی تهران را شامل می شود. جمعیت متمرکز در این محدوده حدود 16.2 میلیون نفر است که حدود 22 درصد جمعیت ایران را شامل می شود. جمعیت شب های شهر تهران حدود هشت میلیون و 600 هزار نفر است.
 
طبق آمار هر روز صبح جمعیت 4.5 میلیون نفری از شهرهای اطراف برای کار به تهران سفر می کنند و به این ترتیب جمعیت شهر تهران در طول روز به حدود 13 میلیون نفر می رسد که این جمعیت بعد از ظهرها شهر تهران را ترک می کنند.
 
نکته قابل توجه این که حدود دو میلیون نفر از جمعیتی که در طول روز در شهر تهران وجود دارد را جمعیت سرگردان تشکیل می دهد. این جمعیت در جای ثابتی مستقر نیستند و در بازار یا در مرکز شهر و در سطح خیابان ها تردد دارند. این جمعیت به اندازه جمعیت یک شهر است.
 
نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این که در شمال شهر تهران جمعیتی معادل 2 تا 2.2 میلیون نفر در پهنه گسل زندگی می کنند. در جنوب شهر نیز 950 هزار نفر در معرض گسل زندگی می کنند. برآورد خوشبینانه این است که 2 میلیون و 150 هزار نفر نیز در بافت های فرسوده مستقر هستند. بنابراین می توان گفت حدود 60 درصد جمعیت تهران در شب در معرض آسیب پذیری بالای زمین لرزه است.
 
در مناطق 15 و 16 تهران یعنی در حوالی افسریه و مشیریه که به عنوان مناطق حاشیه ای شهر تهران در نظر گرفته می شود جمعیتی معادل 1.2 میلیون نفر سکونت دارد که جمعیت بالایی است بنابراین تردیدی نیست که وقوع زلزله ای در شهر تهران می تواند با پیامدهای بسیاری زیادی برای ساکنان این شهر همراه باشد.
 
دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله در ادامه می افزاید: بر اساس برآوردها و بررسی های انجام شده، بازگشت هر زمین لرزه ای با بزرگی حدود 7 ریشتر برای گسل شمال تهران با عدد و رقم و بر اساس تعیین سن دقیق زمین شناسی سنگ ها حدود 3500 سال برآورد شده است. یعنی پیش بینی می شود هر 3500 سال یک زمین لرزه در گسل شمال تهران اتفاق بیفتد که از آخرین باری که زلزله ای در این گسل اتفاق افتاده 3500 سال گذشته است.
 
بنابراین بازگشت زمین لرزه گسل شمال تهران دور از انتظار نیست. البته این تعیین سن ها با یک عدم قطعیت نیز همراه است که می تواند این رویداد را به تاخیر اندازد. اما خیلی دور از انتظار نیست که روی گسل شمال شهر تهران زلزله ای رخ دهد. این حرف ها به این معنی نیست که صبح فردا زمین لرزه ای در تهران رخ می دهد، اما اگر هم اتفاق افتاد، عجیب نیست.
 
زارع می گوید: با این امکانات و این نوع آمادگی بدون تعارف باید بگویم حتی برای حداقل ها نیز آماده نیستیم. این موضوع مساله حاکمیت ملی است. اگر تهران آسیب ببیند، یعنی ایران آسیب می بیند. شهرداری موظف است از ساخت برج های 6 تا 20 طبقه روی گسل شمال تهران جلوگیری کند که این موضوع بارها هشدار داده شده است. اما توجه به چنین مسائلی فقط مسئولیت شهرداری نیست، بلکه حاکمیت کلان کشور باید به این موضوع توجه داشته باشد.
 
ما از نظر آمادگی برای زلزله احتمالی تهران نه در شرایط صفر هستیم نه در شرایط صد قرار داریم و اگر بخواهیم برای آمادگی مدیریت بحران در شهر تهران نمره ای بدهیم قطعا نمره بالایی نخواهد بود اگر بخواهیم این نمره را به طور دقیق با عدد و رقم مشخص کنیم باید برآوردی از همه شرایط داشته باشیم. ما هنوز با حداقل های مورد نیاز کشور خیلی فاصله داریم. کشور ما در معرض ریسک مداوم است و به فرهنگ ریسک نیاز داریم. در کشورهای آسیب پذیر در این زمینه کارهای زیادی انجام شده است.
 
ما فرهنگ ریسک را شروع کرده ایم. کارها و اقداماتی مانند برگزاری مانور یا اطلاع رسانی به مردم از طریق رسانه ها و همچنین توجه به تحقیقاتی که در این زمینه انجام می شود نشان دهنده این است که نسبت به هیچ، یک گام جلوتر هستیم. گرچه در مقایسه با بسیاری از کشور ها و حتی کشورهای در حال توسعه باید در سال های اخیر چند اقدام مهم انجام می دادیم که انجام نداده ایم. بنابراین بدیهی است برای مدیریت بحران نمره قبولی نمی گیریم.
 
پیش بینی راهکار قطعی نیست
در کشور ما آمادگی فرهنگی و اجتماعی لازم برای اعلام همگانی زلزله ای که رخداد آن پیش بینی شده، وجود ندارد. در سطح دنیا ژاپن تنها کشوری است که پیش بینی وقوع زلزله را به طور همگانی اعلام می کند. سامانه ای به نام J Alert در این کشور راه اندازی شده که برای راه اندازی این سامانه سال 2000 میلادی نخستین قدم ها برداشته شد و در نهایت پس از هفت سال این سامانه به یک جمع بندی رسید و اعلام همگانی زمین لرزه احتمالی آغاز شد.
 
این سامانه برای همه خروجی ها اعم از رسانه ای یعنی رادیو و تلویزیون و همچنین اینترنت و پیامک زلزله و سونامی را اعلام می کند. از یک سو در شرق آسیا مردم اطاعت پذیری بالایی دارند و از سوی دیگر کار اجتماعی بزرگی برای تامین مقدمات این کار در ژاپن انجام شده است.
 
اگر اکنون اعلام شود تا ساعاتی دیگر در شهر تهران یا هر شهر دیگری در ایران زلزله ای اتفاق می افتد در شهر هرج و مرج ایجاد می شود و به عبارت دیگر شهر به هم ریخته و زندگی عادی مردم مختل می شود. ممکن است وقوع زلزله ای فقط صد نفر کشته داشته باشد، اما اعلام هشدار از وقوع چنین زلزله ای موجب مرگ ده هزار نفر از ساکنان این شهر شود. در چنین شرایطی اگر این رخداد لرزه ای اعلام نشود، بهتر است.