داعش از افغانستان تا موصل

ماشالله شمس‌الواعظین تحلیلگر مسائل منطقه یادداشتی درباره بحران عراق منتشر کرده است. یادداشت را در ادامه می خوانید:

نیروهای داعش روز سه‌شنبه 20 خردادماه همه‌ی جهانیان را با اشغال شهر موصل، سومین شهر بزرگ عراق غافلگیر کردند. تصرف این شهر با این حجم جغرافیایی و جمعیتی نشان داد که اوضاع عراق به‌شدت آسیب‌پذیر شده‌ و نیروهای مسلح این کشور به دلایل گوناگون، هنوز قادر به کنترل مرزها و برقراری امنیت در سطح ملی نیستند. حدود 500 هزار تن از ساکنان موصل به‌سوی شهرهای شمالی عراق در اقلیم کردستان این کشور آواره شدند و شایعه‌ی گسترش دامنه‌ی عملیاتی داعش به گونه‌ای انفجاری همه‌ی سایت‌های خبری ما را دربر گرفت.

در این نوشته قصد دارم وضعیت داعش و چگونگی توانایی‌اش برای تصرف شهری با این حجم و نیروهای محلی و منطقه‌ای جانبدار این جریان را مورد بررسی قرار دهم:

1. تبارشناسی داعش: داعش نام اختصاری «دولت اسلامی عراق و شام (نام تاریخی سوریه) است. این نیرو به وسیله‌ی چند تن از اسلام‌گرایان تندرو در سال 2004 میلادی به‌وسیله‌ی ابومصعب زرقاوی‌، ابوحمزه‌ المهاجر‌، ابوعمر بغدادی‌ و ابوبکر بغدادی در شهر بعقوبه عراق و رقه‌ سوریه بنیان گذاشته شد. اما ریشه‌ی داعش به نیمه‌ی دوم دهه‌ی 90 میلادی باز می‌گردد.

ابومصعب زرقاوی در سال 1995 میلادی در صفوف نیروهای جهادی در افغانستان حضور داشت و با نیروهای آمریکایی در این کشور مبارزه می‌کرد. وی در افغانستان گروه التوحید و جهاد را در سال 95 بنیان گذاشت. ابومصعب زرقاوی که از اتباع اردن محسوب می‌شود، به دنبال اشغال عراق از سوی نیروهای آمریکایی به این کشور سفر کرد و با چند تن از همکاران خود در سال 2004 رسما با اسامه بن لادن رهبر القاعده اعلام بیعت کرد.

ابومصعب زرقاوی یکی از سرسخت‌ترین ستیزه‌جویان تندرو به شمار می‌رود.

وی در سال 2005 در عراق علیه شیعیان این کشور اعلام جنگ کرد. ابومصعب زرقاوی بالاخره در 7 ژوئن 2006 در شمال شهر بعقوبه عراق به دام نیروهای ویژه آمریکا افتاد و کشته شد. سپس جانشینان او ابوعمر بغدادی و ابوبکر بغدادی در میان دو کشور عراق و سوریه در رفت و آمد بودند. ابوعمر بغدادی نیز در سال 2010 کشته شد. در مورد جمعیت داعش اطلاعات دقیقی در دست نیست‌، اما اگر جریان التوحید و جهاد را به‌عنوان هسته‌ی اولیه‌ی داعش به حساب بیاوریم، می‌توان تعداد نیروهای داعش را بین 13 تا 15 هزار تن برآورد کرد. نیروهای داعش در سال 2014 اختلافات عمیقی با جبهه النصره در سوریه پیدا کرد و به فرمان ایمن الظواهری رهبر القاعده برای برقراری مصالحه تن نداد. در نتیجه جبهه النصره موفق شد بخش‌های قابل توجهی از مناطق تحت نفوذ داعش را به تصرف خود درآورد و عملا قلمروی نفوذی این نیرو را محدود کند. داعش از سال 2014 به‌تدریج نیروهای خود را به استان نینوا و صلاح‌الدین عراق منتقل کرد.

در مورد حامیان منطقه‌ای داعش اطلاعات موثقی وجود ندارد اما بی‌تردید داعش حداقل در دوره اوج موقعیت خود در سوریه زیر چتر حمایت مالی و تسلیحاتی کشورهای عربستان سعودی و قطر قرار داشت. در مورد اینکه این چتر حمایتی تا کنون برقرار بوده یا خیر، اطلاعات موثقی وجود ندارد اما کشورهای قطر و عربستان سعودی رسما اعلام نکرده‌اند که داعش را از لیست حمایت خود خارج کرده و به آنها کمک نمی‌کنند.

نکته آخر درباره داعش، ملیت اعضای این نیرو است. در این زمینه نیز اطلاعات بسیار محدودی وجود دارد اما وجود نیروهایی از اتباع چچن‌، پاکستان،‌ اردن،‌ تونس‌، مصر و عراق در صفوف داعش قطعی است.

2. استان‌های نینوا و صلاح‌ الدین عراق: دو استان نینوا و صلاح‌الدین که 18 تا 20 درصد جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، از دیرباز با دولت نوری المالکی اختلاف نظر شدید داشته و دارند. این دو منطقه به دلیل هم مرز بودنش با اقلیم کردستان عراق، همواره مورد حمایت شدید رژیم صدام حیسن قرار داشتند. از حدود یک‌سال قبل، موج تحصن و اعتراض این دو منطقه را فرا گرفت و معترضان از جمله خواست‌های خود را خروج نیروهای ارتش عراق از این دو منطقه‌ مطرح می‌کردند. دولت نوری المالکی راه حل امنیتی را در سرلوحه برنامه خود برای برخورد با بحران این دو منطقه قرار داده بود. مالکی همواره روی این نکته تاکید می‌کرد که استان‌های نینوا و صلاح‌الدین بستر مناسبی برای نیروهای تروریستی داخلی و خارجی ایجاد کرده‌اند.

نوری المالکی بارها از رهبران عشایر این دو استان خواست که از نیروهای تروریستی داعش فاصله بگیرند. یکی از خطاهای نوری المالکی این بود که نیروهای صحوات (نیروهای شبه نظامی محلی) را که از دوره‌ ی ژنرال پاتریوس فرمانده‌ی نظامی آمریکا در عراق یعنی در سال 2006 شکل گرفت و اعضای آن به طور مستقیم وظیفه‌ی مقابله با نیروهای القاعده را بر دوش گرفته بودند، منحل کرد و وظایف این نیروها را به ارتش عراق واگذار کرد. نوری المالکی به‌نظر می‌رسد اکنون به خطای خود پی برده و طی تصرف شهر موصل وعده داد واحدهای هم‌ردیف ارتش را از میان داوطلبان محلی تشکیل خواهد داد.

3. بدین ترتیب، انباشتی از مطالبات غیرملی و ملی، نظیر شعار طرد نیروهای مسلح عراق از نینوا،‌ اتحاد نیروهای عشایر با فرماندهان و نیروهای بعثی عراق‌ و اتحاد آنان با نیروهای داعش و مطالبات بحقی نظیر تقسیم عادلانه فرصت‌ها و منابع ثروت‌، پایان دادن به تبعیض‌های اداری و غیره،‌ زمینه‌ی مناسبی برای قدرت گرفتن داعش در این منطقه ایجاد کرد. حدود یک سال است که رهبران عشایر استان‌های نینوا و صلاح‌الدین از دولت مرکزی عراق می‌خواهند ارتش را از منطقه دور کنند و امنیت شهرهای دو استان را به دست نیروهای محلی بسپارد. دولت نوری المالکی در تفکیک مطالبات غیرملی از مطالبات بحق و پاسخ درخور به مطالبات بحق مردم این دو استان ناکام بود. تنها در شهر موصل دو لشکر عراق در دو پادگان بزرگ مستقر بودند. حدود سی هزار نیروی پلیس و نیروهای امنیتی در شهر موصل مستقر بودند.

یک پایگاه هوایی عراق نیز در فرودگاه این شهر وجود دارد. شعبه‌ی بانک مرکزی عراق در شهر موصل وجود دارد که برپایه‌ی برآورد روزنامه‌ی تایمز لندن، نقدینگی آن بالغ بر 400 میلیون دلار بود. علاوه بر این، شعبه‌های دیگر بانک‌ها هم بود که مسکوکاتی از قبیل شمش طلا و نقره به‌صورت فراوان در آنها ذخیره شده بود،‌ همه‌ی این اموال و طلا‌ها در اختیار داعش قرار گرفته است. بدین ترتیب، می‌توان گفت داعش ثروتمندترین گروه تروریستی در سطح جهانی است. کنسول‌گری ترکیه به‌دلیل وجود جمعیت بالای ترک در موصل، در این منطقه مستقر بود. جمعیت تقریبی موصل طبق آخرین سرشماری حدود 2/5 میلیون تن است. همه‌ی مراکز نظامی و اقتصادی نشان می‌دهد که موصل یک شهر کوچک با جمعیتی محدود و نفوذپذیر نبود.

4. پرسش ساده این است که داعش چگونه توانست به‌راحتی و حتی بدون جنگ دامنه‌دار این شهر را تصرف کند. این پرسش ساده با این انگیزه مطرح می‌شود که ملاحظه کنیم نیروی داعش از چه شیوه‌ای برای تصرف این شهر استفاده کرده است؟ برپایه‌ی برخی از گزارش‌های تایید شده، حدود یک هفته قبل از 20 خرداد، واحدهای کوچکی از داعش به‌طور طبیعی در مناطق گوناگون این شهر و حتی در برخی از هتل‌ها و مسافرخانه‌ها مستقر می‌شدند. واحدهای امنیتی در مورد این پدیده‌ی امنیتی به مرکز گزارش داده بودند‌، اما دولت مرکزی عراق ظاهرا به این گزارش‌ها اهمیتی نداده است. با این حال، معجزه‌ی نیروهای داعش جای دیگری شکل گرفت. داعش عمدتا به پدیده‌ی شوک روانی کوبنده و گسترده به مثابه ابزاری برای خنثی کردن حریف از توسل به هرگونه اقدام متوسل شد و از این ابزار به‌صورت کاملا موفق بهره گرفت.

شما وقتی به خروجی خبری سایت‌های خبری در منطقه از ساعات اولیه‌ی روز سه‌شنبه توجه کنید، به نکات جالبی برخورد می‌کنید. من کاری به خبرگزاری‌های معتبر جهان ندارم که به‌شدت با احتیاط عمل می‌کردند، به همین سایت‌های کشور خودمان یک بار دیگر رجوع کنید و ملاحظه کنید که چه به روز شمال عراق آورده‌اند. 95 درصد خبرها و گزارش‌ها عاری از حقیقت بود. داعش در شهر موصل شایع می‌کند که دو لشکر ارتش عراق در پادگان‌های این شهر محل ماموریت خود را ترک کرده‌اند و واحدهای پلیس این کشور لباس‌های رسمی خود را از تن به در کرده و لباس‌های محلی پوشیده‌اند. سپس واحد کوچکی از داعش چند مرکز پلیس را تصرف می‌کند،‌ واحد دیگری به سراغ رادیو و تلویزیون می‌رود و واحد سوم به مراکز دولتی رجوع کرد.

پس از رواج این شایعه بود که لشکر چهارم عراق پادگان خود را ترک می‌کند و به مناطق امن فرار می‌کند. پلیس موصل محل ماموریت خود را ترک می‌کند و منظومه‌ی نظامی و امنیتی این شهر به راحتی فرو می‌پاشد. اما شایعه‌ی بزرگتر و موثرتر این بود که داعش به خانقین حمله کرد، داعش به سامرا حمله کرد‌، داعش بیجی عراق را تصرف کرد، داعش به صد کیلومتری کربلا رسید و داعش و داعش... در نتیجه ترس و وحشت پیکره‌ی امنیتی و افکار عمومی شهرهای دو استان نینوا و صلاح‌الدین را فرا می‌گیرد. فراتر از این، باید اشاره کرد که برخی از شهرهای مرزی کشورمان در اثر این شایعه‌ی بزرگ، تحت تاثیر قرار گرفته‌اند و نسبت به امنیت شهرهای خود، بویژه در غرب کشور که صدها کیلومتر با محل وقوع حادثه فاصله داشت، ابراز نگرانی کردند!

درواقع داعش نان مهارت خود را در تولید و اشاعه‌ی انفجاری یک شایعه‌ی دروغین خورد و موفق شد. در حالی که برای تصرف نظامی همین شهر موصل مطابق قواعد نظامی، به چند لشکر زره‌ای و زمینی و پوشش هوایی و پیوستگی جغرافیایی نیروی مهاجم و غیره نیاز است. هیچ کس نپرسید که داعش چگونه این همه نیرو را به دور از نظارت واحدهای امنیتی گردآوری کرده و در نتیجه به اصل شایعه تردید کنند!؟ اصولا در جنگ‌های روانی به پدیده‌ی شایعه‌ «خبر تمنایی‌» می‌گویند، یعنی نیروی شایعه‌ساز تمنا دارد که خبر مورد علاقه‌ی خود را تحقق بخشد‌، اما حریف مقابل باید از متوسط شعور تجزیه و تحلیل شیوه‌های حریف در به‌کارگیری ابزار جنگ روانی برخوردار باشد تا در دام او بدون تحمیل هزینه نیافتد. نکته‌ی جالب این‌که همین شیوه‌ی داعش در شمال عراق اکنون در محافل خبری و روان‌شناسی تبلیغ به‌عنوان یک سوژه‌ی جذاب قابل مطالعه مورد توجه قرار گرفته است.

5. چگونگی واکنش دولت مرکزی عراق: دولت مرکزی عراق به رهبری نوری المالکی در آغاز مانند دیگر مدیران و رهبران این کشور برای یک مدت قابل توجه یعنی تا بعدازظهر روز سه‌شنبه 20 خردادماه در معرض شوک قرار گرفت، زیرا در آغاز به‌صورت کاملا ناباورانه به خبر سقوط موصل نگاه می‌کرد،‌ اما پس از دستیابی به تعادل روانی‌، وی طی مصاحبه‌ای رویداد سقوط موصل را توطئه‌ی داخلی و منطقه‌ای توصیف کرد و خواهان تشکیل واحدهای داوطلب شبه نظامی شد و از پارلمان این کشور خواست قانون اعلام حالت فوق‌العاده را به تصویب برساند. به استثنای دولت قانونی،‌ مرجعیت شیعه‌، مجلس اعلای شیعیان عراق‌، تقریبا همه احزاب سیاسی‌ چه در بغداد و چه در شمال این کشور، یعنی اقلیم کردستان عراق، سکوت کردند. نخبگان سیاسی عراق به‌دلیل اختلافات جدی‌شان با نوری المالکی سابقه‌ی خوبی از خود در برخورد با یک مقوله‌ی ملی به حجم سقوط موصل از خود نشان ندادند.

واکنش کشورهای منطقه نظیر کشورمان،‌ کشورهای غربی نظیر ایالات متحده آمریکا به‌موقع و گسترده بود. پارلمان عراق روز پنجشنبه یعنی روز پیش از پایان دوره‌ی قانون‌گذاری‌اش، از برگزاری یک نشست اضطراری برای بررسی و تصویب قانون اعلام وضعیت فوق‌العاده به‌دلیل عدم حضور برخی فراکسیون‌ها از جمله فراکسیون پارلمانی اقلیم کردستان عراق ناکام ماند و نوری المالکی ناگزیر است از اختیارات دیگر خود به‌عنوان فرمانده کل قوا استفاده کند و به دادگاه عالی قانون اساسی برای تصویب قانون اعلام وضعیت فوق‌العاده متوسل شود.

از سوی دیگر، شهرکرکوک عملا به‌دست نیروهای پیشمرگ اقلیم کردستان عراق افتاده و این احتمال وجود دارد که اقلیم کردستان عراق حضورش را در این منطقه‌ی مورد اختلاف با دولت مرکزی ادامه دهد. این موضوع پاره‌ای از رهبران سیاسی عراق را در مورد نقش دولت اقلیم کردستان عراق در جریان سقوط موصل به تردید انداخته است. این مساله تا روشن شدن سرنوشت موصل به‌عنوان یک فرضیه باقی مانده است و درباره آن قضاوت قطعی نمی‌توان کرد.

6. سرنوشت داعش: پرسش نهایی این است که داعش با کدام محاسبه دست به چنین اقدامی زده است؟ زیرا یک نیروی شبه‌نظامی بدون پوشش هوایی‌، بدون برخورداری از پیوستگی جغرافیایی‌ با یک عمق قابل اطمینان،‌ بدون برخورداری از پایگاه فراگیر بومی و بدون برخورداری از راه‌های مواصلاتی به منظور تامین نیرو و امکانات چگونه به تصرف شهری به حجم موصل نگاه کرده است؟ پاسخ اولیه این است که موصل از امکانات وسیع نظامی،‌ مالی‌ و تجهیزات اداری و ارتباطاتی برخوردار است.

گر در برابر داعش نیروی ضعیف دولتی وجود داشته باشد و نسبت به موصل سیاست این دست و آن دست را در پیش گیرد، داعش برای سال‌ها می‌تواند در این شهر مقاومت کند و با انجام پاره‌ای عملیات زمینی راه ارتباطی خود را با شرق سوریه تامین کند و سپس به‌عنوان یک واقعیت روی زمین راه گفت‌وگو را در پیش بگیرد؛ از یک سو با اقلیم کردستان عراق بر سر قلمروهای مورد اختلاف و از سوی دیگر با دولت مرکزی عراق برای پذیرفته شدن به‌عنوان یک واقعیت بومی. وقوع هیچ‌یک از این فرضیه‌ها در میان‌مدت محتمل نیست.

نیروی هوایی عراق سه روز است که تمامی انبار ذخیره‌ی سلاح‌های موصل را بمباران می‌کند، راه‌های مواصلاتی را قطع کرده و خود را برای اجرای عملیات گسترده‌ی نظامی به‌منظور بازپس‌گیری موصل آماده می‌کنند. شرایط منطقه‌ای در هیچ‌جا برای داعش مناسب نیست. ایران این وضعیت را تحمل نمی‌کند،‌ ترکیه گفته است به اقدام نظامی متوسل می‌شود،‌ آمریکا از زبان باراک اوباما شامگاه پنجشنبه اعلام کرده است واشنگتن دو سناریوی اقدام محدود و گسترده‌ی نظامی را در دستور کار خود قرار داده است. در این میان فقط سوریه است که از همه‌ی کشورها وضعیت بهتری پیدا کرده است‌، زیرا دولت دمشق با این اقدام داعش و ماجرای موصل، به کلیه‌ی اقدامات خود در سوریه طی سه سال اخیر مشروعیت بخشیده است.