گذشته از این، واکنش دولت ایران به اعزام نیروهای ژاپن، ظاهرا متناقض بود. ژاپنیها بعد از سفر روحانی مدعی شدند که رئیس جمهور ایران با استقرار نیروهای ژاپن در خاورمیانه موافقت کرده است. اما سفارت ایران در ژاپن اخیرا با اعزام نیروهای ژاپن مخالفت کرده و با تاکید بر لزوم حمایت کشورهای دوست از «طرح هرمز»، گفته حضور نیروهای خارجی در خاورمیانه «جهت صلح و ثبات و امنیت منطقه ارزیابی نمیشود.»
در حال حاضر با توجه به تحولات جاری، چشم اندازی برای کاهش تنشها دیده نمیشود. برخی محافل رسانهای و اندیشکدهای آمریکا بر این باور هستند که سال آینده میلادی، سال پرتنشی خواهد بود. به عنوان نمونه، اندیشکده اطلاعاتی «استراتفور» به تازگی چنین ارزیابی کرده است که سال ۲۰۲۰ میتواند سال تشدید تنشها میان ایران و آمریکا باشد. به طور کلی رسانههای آمریکایی، ایران و خلیج فارس را در لیست مناطقی میدانند که احتمال تنش در آن زیاد است.
واضح است که با نزدیک شدن گام پنجم کاهش تعهدات هستهای، معادله جدید و کم سابقهای شکل گرفته که در آن، طبق خواست غربیها، ایران باید برجام را کاملا اجرا کند و در عین حال، توقع آن چنانی در زمینه جبران خسارت تحریمهای آمریکا نداشته باشد. حال که ایران تلاش میکند این معادله را تغییر دهد، اروپاییها چماق مکانیسم ماشه را بالا بردهاند. چماقی که با فرود آمدن آن، شمارش معکوس مرگ برجام آغاز خواهد شد.
در چنین شرایطی، روحانی پیشنهاد جدیدی برای برداشتن تحریمهای آمریکا به آبه داد. آمریکا هنوز واکنشی درباره این پیشنهاد نشان نداده و روزه سکوت گرفته است. با این حال، سابقه وساطت فرانسه و همچنین ناتوانی ژاپن در اعمال فشار بر آمریکا جهت رفع تحریمهای ایران نشان میدهد که نباید نسبت به موفقیت وساطت آبه بیش از حد خوشبین بود. دقیقا مانند طرح ماکرون، موفقیت طرح آبه هم مستلزم همراهی و رضایت آمریکاست. اما باید دید که آیا آمریکاییها حاضر میشوند چماق تحریم را زمین بگذارند و اگر این کار را بکنند، چه امتیازی در ازای آن، خواهند خواست؟
در حال حاضر، اروپاییها به رغم تهدید به فعالسازی مکانیسم اختلاف، تمایلی به نابود کردن برجام از طریق فعالسازی مکانیسم ماشه ندارند. ولی میخواهند از طریق تهدید، ایران را از ادامه روند کاهش تعهدات منصرف کنند. اما هنوز معلوم نیست که ایران هشدارهای اروپا را جدی خواهد گرفت یا نه. در چنین شرایطی باید دید که آیا در فرصت باقیمانده ژاپن میتواند تحولی ایجاد کند یا اینکه مانند گذشته، تلاشهای آن به جایی نخواهد رسید.
اما سوای اینها، ایران نیز در حال نزدیک شدن به یک ضرب الاجل حساس است. بزودی موعد پنجمین گام کاهش تعهدات هستهای فرا میرسد. مقامات ایران همواره گفتهاند که تا زمان محقق شدن منافع اقتصادی ایران، روند کاهش تعهدات را ادامه خواهند داد. اروپاییها فعلا هیچ اقدام جدی برای تامین منافع اقتصادی ایران انجام ندادهاند. از این رو، برداشته شدن گام پنجم کاهش تعهدات کاملا محتمل است. پرسشی که هم اکنون مطرح شده، این است که آیا وساطت شینزو در فرصت اندک باقیمانده (تا قبل از برداشته شدن گام پنجم کاهش تعهدات هستهای) شانس موفقیت دارد یا نه.
پیشتر، شینزو آبه صریحا از وساطت میان ایران و آمریکا سخن گفته بود. دوشنبه هفته گذشته نخست وزیر ژاپن اعلام کرد کشورش سفر روحانی را تنظیم میکند، چون میخواهد نقش بزرگتری در حل و فصل بن بست هستهای تهران و واشنگتن داشته باشد. آبه افزود ژاپن در پی این است که نقش واسطه را میان ایران و آمریکا ایفا کند.
پرسشی که اکنون بیپاسخ مانده، این است که چنانچه وساطت ژاپن میان ایران و آمریکا این بار موفق شود، واکنش اروپاییها به این امر چه خواهد بود و در پرتو چنین وساطتی، آیا اروپاییها حاضر خواهند بود برای نجات برجام، منافع اقتصادی ایران را تضمین کنند؟ این پرسش از این منظر حائز اهمیت است که خود اروپاییها در ماههای گذشته سعی کردند میان ایران و آمریکا وساطت کنند، ولی هیچکدام موفق نشدند.
با این حال باید دانست که اختلاف نظر درباره ایران در دولت آمریکا چیز جدیدی نیست. همواره برخی مقامات با تعامل با ایران مخالفت میکنند. اما تصمیم گیر نهایی ترامپ است. چنانچه ژاپن به دونالد ترامپ اطلاع دهد که ایران به تعامل و گفتگو متمایل شده است، عناصر مخالف در دولت وی ممکن است در نهایت مجبور شوند که با تعامل با ایران کنار بیایند. به هر حال، ترامپ نشان داده که هیچ مخالفتی از مقامات دولتش را برنمیتابد و تا به حال، کسانی که با تصمیمات او مخالفت کردهاند شغل خود را از دست دادهاند. از همین رو، احتمال موفقیت تحولات جدید فیمابین ایران و آمریکا این بار بیشتر است.
آیا خبری در راه است؟
به نوشته خبرگزاری ژاپنی «جی جی پرس»، عراقچی گفته است روحانی توقع دارد که آبه به تلاشهای خود برای کاهش تنشها در منطقه ادامه دهد. آبه نیز در پاسخ گفت: «ژاپن تلاشهای دیپلماتک مصرانه خود را ادامه خواهد داد.» همچنین روزنامه آساهی گزارش کرد که عراقچی ابراز امیدواری کرده که ژاپن تلاش بیشتری برای کمک به آرام کردن وضعیت در خاورمیانه انجام دهد. با این حال، آساهی نوشت: «هنوز معلوم نیست که آیا آبه میتواند نقش موثری به عنوان پلی میان ایران و آمریکا بازی کند یا نه.»
در این میان به سناریوی مهم دیگری هم باید اشاره کرد و آن احتمال عدم موفقیت سفر آبه است. به طور کلی برای این سفر پر مخاطره دو نتیجه قابل تصور است: نخست اینکه آبه موفق میشود ایران و آمریکا را به برقراری گفتگو مستقیم یا غیرمستقیم متقاعد کند. دوم، اینکه آبه در وساطت خود شکست میخورد. سناریوی عدم موفقیت آبه، میتواند تنشها را بیش از پیش افزایش دهد. چرا؟
آبه میداند که موفقیت تلاشش، علاوه بر نظر مساعد ایران، به نظر مثبت سایر طرفها در منطقه هم بستگی دارد. به همین دلیل، او پیش از سفر به ایران با سه تن از رهبران منطقهای، که با ایران اختلافاتی دارند، تماس گرفت. بنیامین نتانیاهو، نخستوزیر اسرائیل، محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی، و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، درباره سفر آتی آبه به تهران تماسهایی از نخستوزیر ژاپن دریافت کردند.