شینزو آبه در تهران؛ آیا تنش‌ها کمتر می‌شود؟

فرارو- سفر تاریخی نخست‌وزیر ژاپن به ایران این قابلیت را دارد که علاوه بر حفظ توافق هسته‌ای، تنش‌ها میان ایران و آمریکا را کاهش دهد، اما اصرار آمریکا بر اعمال فشار اقتصادی حداکثری بر ایران، جای چندانی برای خوشبینی به نتایج سفر آبه باقی نمی‌گذارد.

به گزارش فرارو، سرانجام پس از چهل سال، بار دیگر نخست‌وزیر ژاپن به تهران می‌آید تا کاری را انجام دهد که بسیاری از کشور‌ها نتوانستند آن را انجام دهند: تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا. صبح روز چهارشنبه، شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن، برای یک سفر دو روزه، توکیو را به مقصد تهران ترک کرد. هدف اصلی این سفر، تلاش برای کمتر کردن تنش‌ها در خاورمیانه است. اما محافل خبری به طور گسترده از وساطت توکیو میان تهران و واشنگتن سخن می‌گویند.

آبه امیدوار است که با استفاده از روابط دوستانه کشورش با ایران و آمریکا، یخ‌های روابط این دو کشور را بشکند و گامی به سوی کاهش تنش‌ها بردارد. او پیش از سفر به ایران، تلاش کرد تمام موانع را هموار کند. از این رو، یک روز قبل از عزیمت به سمت ایران، بار دیگر با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، درباره ایران تلفنی گفتگو کرد. یوشیهیدا سوگا، سخنگوی دولت ژاپن، گفته است با توجه به تنش‌های فزاینده در منطقه، ژاپن تلاش خواهد کرد که از نشست‌های بلندپایه با مقامات ایران، برای ترغیب این کشور به خویشتنداری و آغاز گفتگو استفاده کند.

وساطت ژاپن، هر چند که با درخواست آمریکا انجام نشده، اما از حمایت کاخ سفید برخوردار است. ترامپ، در سفر اخیرش به ژاپن، صریحا از کمک این کشور به تسهیل گفتگو‌ها با ایران استقبال و بر «رابطه بسیار خوب» میان تهران و توکیو تاکید کرد. علاوه بر این، روز سه شنبه، ویلیام هاگرتی، سفیر آمریکا در ژاپن، ضمن استقبال از سفر آبه به تهران، اعلام کرد ترامپ اعتماد بزرگی به نخست‌وزیر ژاپن دارد و لذا آمریکا امیدوار است تعاملات سازنده آبه به پیشرفت منجر شود. هاگرتی به روزنامه ژاپن‌تایمز گفت: «نخست‌وزیر آبه دسترسی دیپلماتیک بی‌نظیری به مقامات عالی رتبه ایران دارد. ما از صحبت نخست‌وزیر آبه با ایرانیان آسوده خاطر هستیم و امیدواریم او تعاملات سازنده‌ای خواهد داشت که به پیشرفت منجر شود.»

آبه علاوه بر هماهنگی با آمریکایی‌ها، سعی کرد شرایط منطقه‌ای را هم برای سفرش مساعد کند. به همین دلیل، او با بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، و محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی، تلفنی گفتگو کرد. جزئیات گفتگو با دو ولیعهد عرب منتشر نشده، اما در گفتگوی آبه و نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل بر ضرورت حفظ فشار‌ها بر ایران تاکید کرده است.

آبه لحظاتی پیش از حرکت به سمت ایران، در فرودگاه هاندای توکیو به خبرنگاران گفت: «درباره تنش‌های فزاینده در خاورمیانه نگرانی‌هایی وجود دارد. در حالی که وضعیت، توجه جامعه جهانی را جلب می‌کند، برای صلح و ثبات در منطقه، ژاپن می‌خواهد تا جایی که می‌تواند نقش ایفا کند. برای کاستن از تنش‌ها، مایلم (با مقامات ایران) تبادل‌نظر صادقانه داشته باشم.»

هنوز معلوم نیست که آبه تا چه اندازه امکان موفقیت دارد. چالش‌ها و موانع وساطت ژاپن کم نیست. آمریکا به رغم ابراز تمایل به گفتگو و مذاکره با ایران، هیچ انعطاف عملی نشان نداده و مکررا بر تحریم‌های اقتصادی علیه ایران می‌افزاید. در مقابل، ایران تاکید می‌کند که آمریکا علیه آن جنگ اقتصادی به راه انداخته است و تا وقتی که این جنگ متوقف نشود، تنش‌ها در منطقه کمتر نخواهد نشد. در واقع، سخن اصلی ایران این است که آمریکا اول باید فشار اقتصادی را کمتر کند تا زمینه برای گفتگو مهیا شود. اما کاخ سفید نه تنها به کمتر کردن تحریم‌ها فکر نمی‌کند، بلکه بر این باور است که تحریم‌ها موثر بوده، رفتار ایران را تغییر داده‌اند و نهایتا آن را به میز مذاکره خواهند کشاند. چند ساعت قبل از سفر آبه به تهران، ترامپ بار دیگر تاکید کرد ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا، «اکنون کشور بسیار متفاوتی شده است.» او مدعی شد وقتی که او به کاخ سفید وارد شد ایران کار‌های تروریستی انجام می‌داد، اما الان این کار‌ها را نمی‌کند. ترامپ سپس افزود: «آن‌ها (ایرانیان) تورم عظیمی دارند. پول‌شان بی‌ارزش شده است. شما نمی‌توانید یک تکه نان بخرید.»

این اظهارات ترامپ نشان می‌دهد او تحریم را ابزار موثری در تغییر رفتار ایران می‌داند. این در حالی است که ایران همین تحریم‌ها را مانع تنش‌زدایی و گفتگو قلمداد می‌کند. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، در دیدار با زین العابدین رشید، نماینده ویژه وزیر امور خارجه سنگاپور در امور خاورمیانه، گفت: «آمریکا اکنون وارد یک جنگ اقتصادی با جمهوری اسلامی شده است و این ریشه افزایش تنش‌ها در منطقه است. تحریم‌های اقتصادی آمریکا در حقیقت امنیت کل منطقه را هدف قرار داده است، لذا بدون آتش بس در جنگ اقتصادی نمی‌توان انتظار آرامش و امنیت در منطقه داشت.»

بنابراین، یکی از شروط ایران برای موفقیت سفر آبه، کاهش تحریم‌هاست. سخنگوی شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی، چند روز پیش صریحا به این شرط اشاره کرده بود. اما ظاهرا آمریکایی‌ها نه تنها به کمتر کردن فشار‌های اقتصادی فکر نمی‌کنند بلکه به عکس دنبال تشدید فشار‌ها هستند. آن‌ها چند روز پس از اعمال تحریم‌های پتروشیمی، اعمال تحریم بر نهاد ایرانی متناظر با سازوکار «ابزار حمایت از تبادلات تجاری» (اینستکس) را بررسی کردند.

با این حال، برخی ناظران معتقدند که سفر آبه ممکن است به کاهش تنش‌ها کمک کند. چرا که اولا این سفر، کاملا در هماهنگی با آمریکایی‌ها و با چراغ سبز کاخ سفید انجام می‌شود؛ لذا این احتمال وجود دارد که آمریکا از طریق ژاپن می‌خواهد امتیازاتی غیرعلنی به ایران بدهد تا زمینه گفتگو‌های علنی را فراهم کند. ثانیا، بیش از چهل سال است که هیچ نخست‌وزیر ژاپنی به ایران سفر نکرده است، از این رو، اگر آبه می‌دانست که احتمال موفقیت سفرش بسیار کم است، اساسا در این شرایط حساس منطقه، به ایران سفر نمی‌کرد. او احتمالا از دو طرف منازعه قول‌هایی برای موفقیت سفرش گرفته است.

به هر حال، فارغ از نتایج گفتگو‌های آبه در تهران، این سفر هم از حیث روابط دوجانبه ایران و ژاپن و هم از منظر آینده توافق هسته‌ای مهم خواهد بود. سفر نخست وزیر ژاپن به ایران پس از چهل سال، روح تازه‌ای در روابط دو جانبه تهران و توکیو خواهد دمید. خصوصا که این روزها، حتی اروپایی‌ها هم ایران را به انزوای بین المللی تهدید می‌کنند. هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، که دو روز قبل از آبه به تهران سفر کرده بود، پس از بازگشت به اروپا صریحا ایران را تهدید کرد که در صورت خروج از توافق هسته‌ای، تحریم‌های دیگری علیه ایران اعمال و این کشور دچار انزوای بین المللی خواهد شد.

اما در رابطه با آینده توافق هسته‌ای، گفتنی است که ضرب الاجل ۶۰ روزه ایران برای اعضای باقیمانده در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بزودی به پایان می‌رسد. ایران بیش از یک ماه پیش تهدید کرده بود که اگر سایر اعضای برجام منافع اقتصادی‌اش را تامین نکنند، اجرای برخی از تعهدات کلیدی برجام را متوقف خواهد کرد. اما با گذشت بیش از یک ماه از تعیین این مهلت، اروپا کاری برای ایران نکرد. این اواخر، لحن اروپا در برابر ایران تهدیدآمیز شده است. سفر آبه به تهران، می‌تواند آخرین فرصت آمریکا و اروپا برای متقاعد کردن ایران به ماندن در برجام باشد. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، اخیرا گفت: «بعد از ۶۰ روز از مهلت داده شده به طرف‌های مقابل برجام، اقدامات ما متناسب با اقدامات طرف‌های مقابل خواهد بود.» اروپا هنوز کاری برای ایران انجام نداده و ماس در تهران گفته که اعضای اروپایی برجام نمی‌توانند برای ایران معجزه کنند. بنابراین، می‌توان تصور کرد ایران متناسب با بی‌عملی اروپا، گام دوم خود را طبق ضرب الاجل قبلی بردارد. به نظر می‌رسد که پس از سرد شدن روابط ایران و اروپا، فعلا ژاپن این قابلیت را دارد که ایران را به اجرای کامل برجام متقاعد کند. سوگا نیز به همین مسئله اشاره کرده و گفته آبه ایران را به خویشتنداری دعوت خواهد کرد.

در این میان به سناریوی مهم دیگری هم باید اشاره کرد و آن احتمال عدم موفقیت سفر آبه است. به طور کلی برای این سفر پر مخاطره دو نتیجه قابل تصور است: نخست اینکه آبه موفق می‌شود ایران و آمریکا را به برقراری گفتگو مستقیم یا غیرمستقیم متقاعد کند. دوم، اینکه آبه در وساطت خود شکست می‌خورد. سناریوی عدم موفقیت آبه، می‌تواند تنش‌ها را بیش از پیش افزایش دهد. چرا؟ ظریف قبلا گفته بود که ترامپ دنبال جنگ یا تشدید تنش با ایران نیست، ولی «تیم ب» (جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، محمد بن زاید، ولیعهد ابوظبی، و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان) برای تشدید تنش با ایران تلاش می‌کنند. آبه را می‌توان فرستاده مستقیم ترامپ تلقی کرد. او قبل از سفر به تهران، یک بار با ترامپ ملاقات حضوری داشت و یک روز قبل از این سفر هم دوباره با ترامپ تلفنی گفتگو کرد. حال، اگر معلوم شود که آبه امتیاز مهمی از جانب ترامپ نیاورده است، تفاوت میان ترامپ و «تیم ب» هم رنگ می‌بازد. علاوه بر این، در صورتی که آبه دست خالی به تهران بیاید، ایران مطمئن خواهد شد که آمریکا در پیشنهاداتش برای مذاکره جدی نیست. از این رو، ممکن است بعد از پایان ضرب الاجل ۶۰ روزه، در برداشتن گام بعدی مصمم‌تر شود یا اینکه تصمیم بگیرد برای هزینه‌مند کردن اقدامات کاخ سفید واکنش جدی‌تری نشان بدهد.