چهارشنبه‌سوری؛ جشن آتش و هیجان یا بازی با خطر؟

عضو مجمع ملی کاهش خطر حوادث، در یادداشتی درباره چهارشنبه‌سوری نوشت: جشن سنتی چهارشنبه آخر سال می‌تواند بدون حوادث ناگوار برگزار شود، به شرط آنکه مردم نکات ایمنی را جدی بگیرند. 

به گزارش مهر، بیژن یاور عضو مجمع ملی کاهش خطر حوادث و سوانح جمهوری اسلامی ایران و استاد دانشگاه در یادداشتی نوشت: آخرین سه شنبه اسفندماه هر سال طبق آئین باستانی سه شنبه آخر سال یا چهارشنبه سوری نامیده می‌شود. چهارشنبه‌سوری یکی از آئین‌ها و جشن‌های ایرانی باستانی است که از غروب آفتاب آخرین سه‌شنبه ماه اسفند، تا پس از نیمه‌شب آخرین چهارشنبه سال، برگزار می‌شود. برافروختن و پریدن از روی آتش مشخصه اصلی آن است. این جشن، نخستین جشن از مجموعه جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است که با برافروختن آتش، آتش بازی و برخی رفتارهای نمادین دیگر، به‌صورت جمعی در فضای باز برگزار شده و سرگرم کننده کودکان و نوجوانان است. 

آدام اولئاریوس در سفرنامه خود هنگامی که در شماخی بود مراسم چهارشنبه سوری در ایران دوره صفوی را چنین توصیف می‌کند: روز سوم مارس ۱۶۳۷ مصادف با چهارشنبه سوری ایرانی‌ها بود، یعنی آخرین چهارشنبه سال که به عقیده ایرانیان بدترین روزهای سال به شمار می‌رود و بنا بر آنچه که از پیشینیان آن‌ها روایت شده و خودشان تجربه کرده‌اند در این روز هیچ ایرانی شانس نداشته و روز خوبی برای هیچکس بشمار نمی‌رود و به همین جهت بیشتر مردم دست از کار می‌کشند و دکان‌ها را می‌بندند، از خانه کمتر خارج شده و حتی‌المقدور کمتر حرف می‌زنند و سعی می‌کنند به کسی پول ندهند زیرا عقیده دارند هر کاری را که در این روز بکنند، تا آخر سال خواهند کرد. و به همین علت پولدارها تمام روز را نشسته و پول‌های خود را می‌شمارند و با آن بازی می‌کنند. 

عده‌ای هم کوزه‌های خود را برداشته و از خانه خارج می‌شوند و بدون آنکه به کسی حرف بزند و به جایی نگاه کنند، به خارج شهر رفته و کوزه را از آب پر کرده و آن را می‌آورند و به خانه و اطاق‌های خود می‌باشند و عقیده دارند که چون آب صاف و پاک است، پلیدی‌ها و بدبختی‌ها را از خانه شسته و با خود می‌برد اگر در راه به یک دوست و آشنا برسند قدری از آب کوزه را هم به او پاشیده و یا آب کوزه را روی سرش خالی می‌کنند تا بدبختی‌هایش شسته شده و از بین برود ولی این کار باید بدون هیچ حرف و سخنی انجام شود تا مؤثر واقع گردد. 

نوجوانان و جوانان نیز در این روز سرگرمی‌ها و تفریحات خاصی دارند، عده‌ای از آن‌ها دنبک‌هایی را زیر بغل گذاشته و کنار رودخانه در خارج شهر رفته و تنبک را با نواختن دست بر روی آن به صدا در می‌آورند. عده‌ای هم وارد رودخانه شده و در حالی‌که آب تا زانوی آن‌ها آمده است، دیگران را به داخل آب می‌کشند و کوزه‌هایشان را می‌شکنند. این قبیل جوانان را پرنده بدبختی می‌نامند و عقیده دارند هر کس بتواند فارغ از مزاحمت آن‌ها لب رودخانه رفته و کوزه را آب کرده و تا خانه خود بیاورد بدون شک در طول سال از بدبختی نجات خواهد یافت. به همین جهت هم عده‌ای صبح زود برای آب آوردن می‌روند تا از گزند این مزاحمین مصون باشند و یا اگر آن‌ها را در راه دیدند، کوزه خود را زیر لباسشان پنهان می‌کنند. 

این مراسم معمولاً تا ظهر روز چهارشنبه سوری انجام می‌شود و از ظهر به بعد نحوست آن روز تمام شده و مردم از خانه‌ها خارج گردیده و پی‌کار خود می‌روند. 

امسال این آئین در روز سه شنبه مورخ ۲۸ اسفند ۱۴۰۳ قرار گرفته است. سوای از سرگرمی‌ها و جنبه‌های تاریخی در این مختصر بر آنیم تا این رویداد را که در سطح کشور برگزار می‌شود. 

از نظر زیست محیطی و HSE مورد بررسی قرار دهیم. باید توجه داشت باشیم که آئین باستانی چهارشنبه سوری قدیم‌ها به صورت پریدن از روی آتش و آتش بازی ایمن با رعایت جوانب ایمنی به عنوان سرگرمی بی‌خطر و مبتنی بر برخی اعتقادات بوده است اما مراسم امروزه آنکه به صورت نمادین برگزار می‌گردد بیشتر به صحنه بازی‌های خطرناک و ایجاد آسیب‌های جدی بدل گشته است. 

برای درک بهتر موضوع مبتنی بر مطالعات و آمارهای موجود می‌توان وضعیت را تأمل برانگیز و صعودی دانست. سرپرست مرکز مدیریت شبکه وزارت بهداشت هشدار می‌دهد که ۱۷ فوتی و ۳۰۵ قطع عضو در چهارشنبه‌سوری ۱۴۰۲ رخ داده است و بیشترین آمار مصدومیت در گروه‌های سنی زیر ۱۸ ساله‌ها دیده می‌شود. فلذا در این خصوص می‌توان مواردی را که حائز اهمیت حیاتی است را مطرح نمود. 

نکات قابل تأمل در خصوص چهارشنبه سوری

استفاده از مواد آتش‌زای غیراستاندارد و خطرناک

پرتاب نارنجک‌های دست ساز یا وسایل محترقه و آتش‌زا با قابلیت انفجاری بسیار بالا به طور غافلگیرانه (به طور مثال از بالای پشت بام، از محل‌های اختفا شده، از ارتفاعات بر روی افراد، اتومبیل‌ها، تانکرهای سوختی یا تجهیزات ثابت خطرناک و…) 

افزایش آسیب‌های جرحی، مصدومیت و فوت افراد

افزایش نقص عضو و معلولیت (اندام فوقانی، اندام تحتانی، چشم‌ها و سایر اندام‌های حساس که ممکن است فرد را برای مدتی طولانی دپار خسران نماید.) 

روند صعودی میزان فوتی‌ها و آسیب‌ها

آسیب به محیط زیست (آتش سوزی درختان، جنگل‌ها، آلودگی زیست محیطی از طریق استفاده از ترکیبات گوگردی و سایر عناصری که در مواد آتش بازی وجود دارد که پس از اتمام رویداد نیز در هوا قابلیت استشمام دارد) 

بیشترین آمار مصدومیت‌ها در گروه‌های سنی زیر ۱۸ سال

موارد پیشگیرانه و قابل توجه برای مدیریت جامع ریسک

نکاتی که می‌تواند باعث پیشگیری، مدیریت ریسک و کاهش اثرات رخدادها شود مواردی است که به طور مختصر و مفید به شرح زیر بیان می‌شود: 

تغییر نگرش منجر به تغییر رفتار از مدیریت صرف مقابله یا پاسخ به مدیریت ریسک

آموزش از طریق روش‌های تأثیرگذار بر روی گروه‌های سنی زیر ۱۸ سال و راهبری شرایط توسط والدین

نظارت والدین بر عملکرد و رفتار فرزندان در روزهای آخر سال

آگاهی از نوع رویداد، آموزش مرتبط و الزام و ضمانت اجرایی آموزش‌ها که بیشتر ایجابی باشد تا سلبی

آشنایی کلی با حوزه وظایفی سازمان‌های امدادی و تلفن‌های آن‌ها برای سرعت عمل

آسیب‌های وارده می‌تواند استنشاقی، لمسی و نمونه‌های مشابه باشد که در این خصوص می‌بایستی اطلاعاتی از قبل کسب شود.

عدم عبور از محله‌ها و مکان‌هایی که احتمال می‌رود ممکن است آسیب‌های زیادی وارد کند. 

احتیاط در هنگام عبور از کنار آتش‌های برپا شده در خیابان خصوصاً زمانی که افراد از آن فاصله گرفته‌اند. 

مراقبت نمودن و هوشیاری به فضاهای بالای سر که احتمال پرتاب نارنجک و نمونه‌های مشابه وجود دارد. 

توجه ویژه به توصیه‌های ایمنی سازمان‌های امدادی خصوصاً توسط والدین برای کمک به نوزادان و کودکان

توجه ویژه به افراد آسیب‌پذیر مانند: نوزادان، کودکان، نابینایان، ناشنوایان، افراد بدون تکلم، افراد دچار معلولیت جسمی - حرکتی، کهن‌سالان، نوجوانان، بانوان باردار و نمونه‌های مشابه

توجه ویژه به این مطلب مهم است که در شرایط اضطراری به دلیل ازدحام جمعیت و تعدد رخدادها، قدرت و قابلیت مانور سازمان‌های امدادی کاهش می‌یابد و شاید امکان رسیدگی به همه آسیب دیدگان در همان لحظه وجود نداشته باشد پس باید مدیریت ریسک را در مقایسه با مدیریت صرف مقابله یا پاسخ در نظر گرفت. 

از استفاده از مواد محترقه و آتش بازی غیر استاندارد اکیداً خودداری شود. 

از انجام کارهای غیرمتعارف مانند پرتاب پیک نیکی، کپسول یا اسپری عطر و انداختن آن‌ها در آتش و مبادرت به رفتار پرخطر جدا پرهیز کنند. 

در خصوص ازدحام جمعیت حواسمان باشد که زمانی که تعداد زیاد نوجوان و جوان در کنار آتش قرار داشته و ناگهان فردی ضمن مبادرت به رفتاری پرخطر مثلاً پرتاب کپسول در آتش می‌نماید ممکن است جمعیت به طور ناگهانی به سمتی بگریزد که این خود باعث زیر دست و پا ماندن بسیاری افراد می‌گردد. 

مراقب افراد دچار اختلالات رفتاری و روحی باشیم. 

مراقب افراد دچار بیماری‌های قلبی و کهنسال باشیم که صداهای ناهنجار و ناگهانی باعث حمله قلبی یا نمونه‌های مشابه نگردد. 

به هیچ وجه و تحت هیچ شرایطی در آتش بازی‌ها شوخی نکنیم. 

ترجیحاً افراد دارای آسیب‌پذیری را در جمعیت‌های بزرگ و ازدحام جمعیت نبریم که در صورت رخداد شرایط اضطراری که احتمال آسیب آن‌ها بالاتر است، آسیب نبینند. 

نتیجه اینکه زود، دیر می‌شود به این معنا که وقتی وارد محیط اجتماعی در چنین شرایط می‌شویم باید همواره کاملاً حواسمان جمع باشد و آسیب‌های احتمالی را تحلیل نمائیم تا حادثه‌ای عادی به فاجعه‌ای غیرقابل جبران بدل نگردد. توجه داشته باشیم که تغییر نگرش منجر به تغییر رفتار از مدیریت صرف مقابله یا پاسخ به مدیریت ریسک حائز اهمیت حیاتی است. 

فراموش نکنیم، پیشگیری بهتر از درمان است. متفاوت بیندیشیم.