فارغ از پیشینه‌های باستانی و سوابق قرون وسطایی، نظام گذرنامه مدرن در دهه ۱۹۲۰ برای محدود کردن آزادی جابه‌جایی پس از جنگ جهانی اول شکل گرفت.
تاریخچه گذرنامه پیچیده و طولانی است. از چین باستان تا روم کلاسیک، اسنادی شبیه گذرنامه‌ها هزاران سال استفاده شده‌اند. با این حال، پیشینه مستقیم گذرنامه امروزی معمولاً به «سند عبور ایمن» نسبت داده می‌شود؛ مدرکی از قرون وسطی که برای کمک به مسافران و تاجران برای اثبات هویتشان در سرزمین‌های خارجی طراحی شده بود. خود واژه انگلیسی «پاسپورت» از کلمات لاتین passer (عبور کردن) و portus (بندر یا گذرگاه) گرفته شده است.
به گزارش فرادید، این واژه نخستین بار سال ۱۵۴۰ به کار گرفته شد؛ زمانی که شورای خصوصی انگلستان در دوره سلطنت هنری هشتم شروع به صدور اسناد مسافرتی کرد. اما گذرنامه مدرن، اختراعی نسبتاً جدید است. این سند سال ۱۹۲۰ از طریق توافقی در جامعه ملل استاندارد شد و به یکی از اسناد ضروری برای سفرهای بین‌المللی و در عین حال ابزاری قدرتمند برای محدود کردن جابه‌جایی تبدیل شد.
مدل سفالی برج مراقبت مرکزی، قرن اول تا اوایل سوم پس از میلاد
قدیمی‌ترین نظام شناخته‌شده برای کنترل جابه‌جایی افراد در مرزها، نظام guosou (به معنای «قفل و ایستگاه‌های بازرسی») در چین باستان بود. این نظام که قدمتش به دوران ایالت‌های متخاصم (۴۷۵-۲۲۱ پیش از میلاد) می‌رسد و بعدها در دوران سلسله هان (۲۰۲ پیش از میلاد – ۲۲۰ میلادی) رسمی شد، حرکت مردم و کالاها را در سراسر امپراتوری تنظیم می‌کرد.
پس از توسعه جاده ابریشم، این نظام ایجاب می‌کرد مسافران برای عبور از ایستگاه‌های بازرسی مختلف مجوزهایی همراه داشته باشند که هویت، مقصد و هدف سفرشان را مشخص کند. اسناد مورد استفاده در این نظام که بیشتر روی چوب نوشته می‌شدند، از سوی پژوهشگران به گذرنامه‌ها یا ویزاهای اولیه تشبیه شده‌اند.
مجسمه سنگ مرمر امپراتور روم دیوکلتیان، قرن هفدهم در Chateau de Vaux-le-Vicomte، فرانسه به نمایش گذاشته شد
در امپراتوری روم، مسافران رسمی tractorium (نامه‌ای به نام امپراتور) دریافت می‌کردند که به آن‌ها اجازه می‌داد از حمایت و امنیت در مسیرشان برخوردار باشند. این اسناد به‌عنوان مدرک هویت و تأیید رسمی این بودند که دارنده آن از سوی امپراتور مجاز شناخته شده است. شهروندان روم داخل امپراتوری آزادی جابه‌جایی داشتند و نیازی به گذرنامه نداشتند. با این حال، برخی اعضای civitas Romana، مانند کهنه‌سربازان نظامی که تابعیت روم را دریافت کرده بودند، مدارکی به نام دیپلم دریافت می‌کردند که تابعیت آن‌ها را تأیید می‌کرد.
پادشاه هنری پنجم، ق. قرن ۱۶ - ۱۷
سند پیشگام گذرنامه امروزی، «مدرک عبور ایمن» در قرون وسطی بود که به guidaticum یا sauf-conduit نیز معروف است. این اسناد که به‌عنوان نامه‌های امتیاز صادر می‌شدند، نام دارنده و هدف مأموریت او را شامل می‌شدند و از سوی پادشاهان یا مقامات حکومتی برای تضمین امنیت مسافران صادر می‌شدند.
در منطقه آراگون-کاتالونیای قرون وسطی، guidaticum به تسهیل تجارت و سفر میان جوامع مسیحی، یهودی و مسلمان کمک می‌کرد. به‌طور مشابه در فرانسه قرون وسطی، sauf-conduit برای دیپلمات‌ها، تاجران و زائران مذهبی صادر می‌شد. در انگلستان، نخستین اشاره به «عبور ایمن» در قانون پارلمان سال ۱۴۱۴ در دوره سلطنت هنری پنجم دیده می‌شود. این اسناد در مجموع امکان دیپلماسی امن و سفرهای نسبتاً مطمئن را تحت اقتدار صادرکننده فراهم می‌کردند.
هنری هشتم، اثر هانس هولبین، ۱۵۴۰
سال ۱۵۴۰، شورای خصوصی انگلستان در دوره هنری هشتم رسماً صدور «گذرنامه» را آغاز کرد. قدیمی‌ترین نمونه باقی‌مانده که به امضای شاه چارلز اول رسیده مربوط به ۱۸ ژوئن ۱۶۴۱ است. سال ۱۷۹۴، اختیار صدور گذرنامه در بریتانیا به وزیر امور خارجه واگذار شد. این اقدام گامی مهم در مسیر توسعه نظام مدرن گذرنامه محسوب می‌شود.
ایده گذرنامه استاندارد جهانی نسبتاً جدید است. در حالی که اسناد عبور ایمن تاریخی برای تسهیل سفر تاجران و مسافران از جمله دشمنان بالقوه طراحی شده بودند، ظهور گذرنامه مدرن پس از جنگ جهانی اول رخ داد. توافقی که سال ۱۹۲۰ در جامعه ملل برای استانداردسازی گذرنامه‌ها صورت گرفت، با هدف مدیریت جابه‌جایی گسترده مردم در دوران پس از جنگ تنظیم شده بود. این هدف بیشتر بر ایجاد یک سند هویتی برای محدود کردن سفر و کنترل مهاجرت متمرکز بود تا تسهیل سفر جهانی.
کنترل پاسپورت، فرودگاه بین المللی هلسینکی، فنلاند، ۲۰۱۸
تا سال ۱۹۶۳، واقعیت وابستگی آزادی جابه‌جایی شهروندان به قدرت کشور صادرکننده‌ی گذرنامه در سازمان ملل به اوج رسید. در نخستین کنفرانس بین‌المللی درباره گذرنامه‌ها، لغو گذرنامه در سطح جهانی به بحث گذاشته شد. با وجود موافقت اکثریت با این موضوع، ایالات متحده و متحدانش این پیشنهاد را به دلایل «منافع و امنیت ملی» رد کردند.
امروزه، گذرنامه‌ها همچنان اسناد ضروری سفرهای بین‌المللی هستند، اما در عین حال نمادی از تسلط دولت-ملت بر حق ذاتی افراد برای جابه‌جایی آزادانه در مرزهای بین‌المللی بدون کسب مجوز محسوب می‌شوند. پارادوکس نظام گذرنامه مدرن در اینست که در حالی که وعده جابه‌جایی را می‌دهد، همزمان نظارت و محدودیت را نیز تحمیل می‌کند.
