بشار اسد و پناهگاه امن کرملین؛ داستان دور زدن تحریم‌ها در سایه جنگ

فرارو- مایلز جانسون، خبرنگار بخش امور اقتصادی و سیاسی روزنامه فایننشال تایمز

به گزارش فرارو به نقل از روزنامه فایننشال تایمز، بانک مرکزی سوریه در دوره‌ای که کشور با کمبود شدید ارز خارجی مواجه بود، حدود ۲۵۰ میلیون دلار پول نقد به مسکو منتقل کرده است. بر اساس گزارش روزنامه «فایننشال تایمز»، این نقل و انتقال بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۱۹ انجام شده و شامل اسکناس‌هایی به وزن حدود دو تن بوده که از طریق فرودگاه ونوکوو مسکو به بانک‌های روسی تحت تحریم سپرده‌گذاری شده‌اند. این اقدام در شرایطی صورت گرفته که بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، به دلیل حمایت نظامی روسیه از نظامش، به کرملین بدهکار بوده و اعضای خانواده‌اش نیز به‌صورت مخفیانه اقدام به خرید املاک در روسیه کرده‌اند.

مسکو، پناهگاه امن اسد؛ چگونه روسیه به مرکز دور زدن تحریم‌های غربی تبدیل شد؟

انتقال نقدی میلیون‌ها دلار از دمشق به مسکو نشان‌دهنده نقش روسیه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مقاصد پول‌های نظام اسد است؛ نظامی که بقای خود را مدیون حمایت نظامی کرملین می‌دانست. این در حالی است که تحریم‌های غربی، سوریه را از سیستم مالی جهانی منزوی کرده و نظام اسد متهم به غارت منابع کشور برای تأمین هزینه‌های جنگ و منافع شخصی شده است. همزمان با این انتقال‌ها، وابستگی سوریه به حمایت نظامی روسیه، از جمله گروه شبه‌نظامی واگنر، افزایش یافت و خانواده اسد نیز به خرید املاک لوکس در مسکو روی آوردند.

دیوید شنکر، معاون پیشین وزیر خارجه ایالات متحده در امور خاورمیانه، تأکید کرد که انتقال سرمایه‌های نظام اسد به خارج از سوریه پدیده‌ای تازه نیست. او گفت: «نظام اسد همواره برای حفظ ثروت‌های نامشروع خود و همچنین انتقال میراث ملی سوریه به خارج از کشور، پول ارسال می‌کرد.» به گفته شنکر، این انتقال‌ها با هدف ایجاد یک پناهگاه امن برای تأمین زندگی لوکس بشار اسد و نزدیکانش صورت می‌گیرد.

ایاد حمید، پژوهشگر ارشد برنامه توسعه حقوقی سوریه، روسیه را پناهگاه مالی نظام اسد توصیف کرد و گفت: «مسکو سال‌هاست که به مرکزی برای دور زدن تحریم‌های غربی تبدیل شده است.» این تحریم‌ها پس از سرکوب قیام ۲۰۱۱ علیه نظام اسد اعمال شدند. او همچنین به فرار اسد به مسکو در بحبوحه پیشروی شورشیان به سوی دمشق اشاره کرد که حتی وفاداران نظام را خشمگین کرد و آن را نشانه‌ای از اولویت دادن به منافع شخصی بر مصالح ملی دانستند.

از جنگ تا تجارت؛ پشت پرده پرواز‌های میلیون‌دلاری دمشق به مسکو

روابط دمشق و مسکو طی سال‌های اخیر به طور قابل‌توجهی تقویت شده است. این رابطه عمیق‌تر شد، زمانی که مشاوران نظامی روسیه به حمایت از تلاش‌های جنگی اسد پرداختند و شرکت‌های روسی نقش کلیدی در زنجیره تأمین فسفات ارزشمند سوریه ایفا کردند. مالک العبدة، تحلیلگر سوری مقیم لندن، در این باره گفت: «به نظر می‌رسد دولت سوریه هزینه مداخله نظامی روسیه را می‌پردازد.» براساس گزارش‌ها، نظام اسد در فاصله مارس ۲۰۱۸ تا سپتامبر ۲۰۱۹ محموله‌های بزرگی از اسکناس‌های دلاری و یورویی را به روسیه منتقل کرد.

بر اساس اسناد تجاری روسیه که توسط سرویس داده‌های صادراتی «Import Genius» منتشر شده است، در ۱۳ مه ۲۰۱۹ یک هواپیمای حامل ۱۰ میلیون دلار اسکناس‌های ۱۰۰ دلاری، به نمایندگی از بانک مرکزی سوریه، در فرودگاه ونوکوو مسکو به زمین نشست. همچنین، در فوریه همان سال، بانک مرکزی سوریه ۲۰ میلیون یورو اسکناس ۵۰۰ یورویی به مسکو ارسال کرد. این انتقال‌ها بخشی از یک روند گسترده‌تر بود؛ به‌طوری‌که بین مارس ۲۰۱۸ تا سپتامبر ۲۰۱۹، مجموعاً ۲۱ پرواز با محموله‌های نقدی به ارزش بیش از ۲۵۰ میلیون دلار به مسکو انجام شد.

طبق اسناد منتشرشده، پیش از سال ۲۰۱۸ هیچ انتقال نقدی میان بانک مرکزی سوریه و بانک‌های روسیه ثبت نشده است، اگرچه اطلاعات موجود از سال ۲۰۱۲ آغاز می‌شود. یک منبع آگاه از داده‌های بانک مرکزی سوریه فاش کرد که ذخایر ارزی این کشور تا سال ۲۰۱۸ تقریباً به صفر رسیده بود.  وی توضیح داد که تحریم‌های بین‌المللی، بانک مرکزی سوریه را مجبور به انجام پرداخت‌ها به صورت نقدی کرده است. این پرداخت‌ها شامل خرید گندم از روسیه، خدمات چاپ اسکناس و هزینه‌های مرتبط با «دفاع» بوده است. به گفته این منبع، پرداخت‌ها بر اساس موجودی خزانه کشور انجام می‌شد و افزود: «زمانی که کشوری تحت محاصره و تحریم کامل قرار دارد، تنها گزینه ممکن، استفاده از پول نقد است.»

اسناد روسی نشان می‌دهد که صادرات منظم از روسیه به سوریه، شامل کاغذ‌های امنیتی و اسکناس‌های جدید سوری چاپ‌شده توسط شرکت دولتی چاپ روسیه «Goznak» و همچنین قطعات نظامی برای وزارت دفاع سوریه، در سال‌های قبل و بعد از انتقال مقادیر کلان اسکناس به مسکو ادامه داشته است. با این حال، نکته قابل‌توجه این است که دو بانک روسی که این محموله‌های نقدی را در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ از دمشق دریافت کرده‌اند، طی ده سال گذشته هیچ سابقه دیگری از دریافت محموله‌های نقدی مشابه، نه از سوریه و نه از هیچ کشور دیگری، ثبت نکرده‌اند.

از جی‌پی مورگان تا قصر‌های مسکو؛ نقش اسما اسد در مدیریت دارایی‌های نظام سوریه

حتی با وجود تخریب گسترده خزانه‌های دولتی سوریه در اثر جنگ، بشار اسد و حلقه نزدیک به او طی شش سال گذشته کنترل بخش‌های کلیدی اقتصاد ویران‌شده کشور را به‌طور شخصی در دست گرفتند. به گفته منابع آگاه، اسما اسد، همسر بشار اسد و بانکدار سابق «جی‌پی مورگان»، نقش مهمی در مدیریت جریان کمک‌های بین‌المللی به سوریه ایفا کرده و ریاست شورایی اقتصادی و محرمانه تحت نظارت ریاست جمهوری را بر عهده دارد. علاوه بر این، اسد و نزدیکانش از طریق قاچاق، درآمد‌های قابل‌توجهی کسب کرده‌اند؛ موضوعی که ایالات متحده نیز بار‌ها به آن اشاره کرده است. ایاد حمید، پژوهشگر برنامه توسعه حقوقی سوریه، تأکید کرد: «فساد در نظام اسد نه صرفاً یک مسئله حاشیه‌ای و نه نتیجه جنگ بود؛ بلکه خود به‌عنوان یک شیوه حکمرانی عمل می‌کرد.»

بر اساس اسناد، اسکناس‌های ارسال‌شده به مسکو در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به بانک «شرکت مالی روسیه» تحویل داده شد. این بانک تحت کنترل شرکت دولتی صادرات تسلیحات روسیه، «روسوبورون‌اکسپورت»، قرار دارد. وزارت خزانه‌داری آمریکا امسال این بانک را به دلیل تسهیل انتقالات نقدی، فراهم کردن زمینه معاملات غیرقانونی میلیون‌دلاری، انتقال ارز خارجی و کمک به دور زدن تحریم‌ها به نفع نظام سوریه تحریم کرد. علاوه بر این، اسناد نشان می‌دهند که در مارس ۲۰۱۸ بانک مرکزی سوریه ۲ میلیون دلار دیگر به بانک روسی دیگری به نام «TsMR Bank» ارسال کرد که آن نیز تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد.

در حالی که تحریم‌های غربی، نظام اسد را از سیستم بانکی مبتنی بر دلار خارج کرده است، بررسی اسناد شرکتی توسط «فایننشال تایمز» نشان می‌دهد که افراد نزدیک به بشار اسد همچنان به انتقال دارایی‌ها به روسیه ادامه داده‌اند. بر اساس گزارش «فایننشال تایمز» در سال ۲۰۱۹، خانواده گسترده بشار اسد از سال ۲۰۱۳ حداقل ۲۰ آپارتمان لوکس در مسکو را از طریق شبکه‌ای پیچیده از شرکت‌ها و ترتیبات وام خریداری کرده‌اند. اسناد شرکت‌های روسی نشان می‌دهند که در ماه مه ۲۰۲۲، «ایاد مخلوف»، پسرخاله مادری بشار اسد و افسر ارشد سازمان اطلاعات عمومی سوریه، شرکتی به نام «Zevelis City» را در مسکو تأسیس کرده است. ایاد مخلوف، که متهم به نظارت بر سرکوب در سوریه است، این شرکت را به همراه برادر دوقلویش، «ایهاب مخلوف» مدیریت می‌کند.  رامی مخلوف، برادر ایاد، زمانی مهم‌ترین تاجر نظام اسد به شمار می‌رفت و از طریق شبکه‌ای از شرکت‌ها، از جمله اپراتور تلفن همراه «سوریاتل»، گمان می‌رفت که بیش از نیمی از اقتصاد سوریه را کنترل می‌کند. اما پس از بروز اختلافاتی با نظام در سال ۲۰۲۰، نفوذ رامی کاهش یافت.

دیوید شنکر معاون پیشین وزیر خارجه آمریکا در امور خاورمیانه، در این باره گفت: «اسد به دلیل فشار‌های طولانی‌مدت از سوی دولت‌های غربی، به‌ویژه آمریکا، همیشه می‌دانست که نمی‌تواند در شهر‌هایی مانند پاریس یا لندن پذیرفته شود یا املاک بخرد. اما او به‌خوبی آگاه بود که اگر این ماجرا پایان یابد، پایانی خوش برایش نخواهد داشت. به همین دلیل، نظام سال‌ها وقت صرف کرد تا پول‌های خود را به‌طور پنهانی جابه‌جا کرده و سیستم‌هایی ایجاد کند که به‌عنوان پناهگاه‌های امن عمل کنند.»