دانشگاه ۷۰۰ ساله ایران که هنوز زیرخاک مدفون است (تصاویر)

دانشگاه ۷۰۰ ساله ایران زیرخاک و در میان یک پمپ گاز، یک زمین فوتبال و خانه‌هایی که یقه آن را چسبیده‌اند، مدفون مانده است. کاوش‌های باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی هنوز نتوانسته دانشگاه مدفون «ربع رشیدی» را از خاک بیرون بکشد.

به گزارش ایسنا، در شهر تبریز، کم‌تر کسی مسافران را برای دیدن «ربع رشیدی» تشویق می‌کند. راننده تاکسی که قرار است ما را تا آنجا ما ببرد، می‌گوید در سه سالی که با ماشین مشغول مسافرکشی بوده اولین بار است از یک مسافر می‌شنود که می‌خواهد ربع رشیدی را ببیند، صحبتش را اینطور ادامه می‌دهد: «آنجا چیزی برای دیدن ندارد، حداقل بازار که ثبت جهانی شده، ائل‌گلی یا تله‌کابین عینالی بروید.»

ربع رشیدی در خیابان عباسی تبریز واقع شده، در محله تاریخی «باغ میشه»، که پشت یک ایستگاه پمپ گاز و در میان حصاری پنهان مانده است. تابلوی کوچک آن را هم درختان کنار خیابان استتار کرده‌اند. عرصه ربع رشیدی درحال حاضر حدود ۱۳ هکتار است، اما خانه‌ها با شکستن حریم، تا بیخ آن بالا آمده‌اند. محمد رحمت‌پور، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی می‌گوید «آزادسازی عرصه که توسط ملک‌های شخصی تصرف شده، بخشی از هدف اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی است.»

ربع رشیدی، یکی از قدیمی‌ترین دانشگاه‌های بین‌المللی جهان است که در حدود ۷۰۰ سال پیش و در دوره غازخان خان در تبریز ساخته شد.

ربع رشیدی که جزو نخستین دانشگاه‌های بین‌المللی جهان معرفی شده است، حدود ۷۵۰ سال پیش، در دوره غازان‌خان ایلخانی توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر معروف و علم‌دان دوره مغول‌ها، در شهر تبریز ساخته شد. محوطۀ آن، دهم آذرماه ۱۳۵۴ به شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و عرصه و حریم آن در ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ از سوی اداره کل ثبت آثار کشور به ثبت رسید. احمد حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی می‌گوید «آنچه امروز از آن به‌عنوان محوطه تاریخی ربع رشیدی در تبریز یاد می‌شود مربوط است به آثار بازمانده از شهرک دانشگاهی ربع رشیدی و نیز آثاری که از دوره صفویه روی تل ربع رشیدی با عنوان قلعه رشیدیه یا قلعه تبریز احداث شده است.»

این محوطه که برای محافظت بیشتر محصور شده، اکنون به روی بازدیدکنندگان بسته است و یک نیروی یگان حفاظت، دائم در آن نگهبانی می‌دهد. برای ورود به محوطه ربع رشیدی باید با پایگاه میراث ملی ربع رشیدی یا اداره کل میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی هماهنگی کرد.

در دوره صفویه از بقایای این دانشگاه در ساخت سازه‌هایی مثل برج توپخانه استفاده شده است.

باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی تا پیش از همه‌گیری کرونا در محوطه ربع رشیدی درحال کاوش بودند، اما به گفته مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی، دانشگاه ربع رشیدی هنوز از زیر خاک بیرون نیامده است. کاوش‌های باستان‌شناسی ربع رشیدی براساس تفاهم‌نامه‌ای که میان دانشکده باستان‌شناسی آلمان، دانشگاه هنر اسلامی و پژوهشگاه میراث فرهنگی بسته شد، به سرپرستی بهرام آجرلو در پنج فصل انجام شد. رحمت‌پور می‌گوید «این مجموعه باید کاوش شود تا جزییات بیشتر آن مشخص شود. آنچه اکنون از این مجموعه دانشگاهی می‌دانیم بیشتر از وقف‌نامه ربع رشیدی است و آنچه از خاک بیرون آمده نیز بیشتر به دوره صفوی، قاجار، پهلوی و یکی دو سازه هم به دوره ایلخانی مربوط می‌شود.»

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره دلیل توقف کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه با توجه به آنکه باستان‌شناسان هنوز به مجموعه دانشگاهی نرسیده‌اند، توضیح می‌دهد: «کاوش‌ها تا پیش از همه‌گیری کرونا درحال انجام بود، اما بعد تامین اعتبار نشد. برای ادامه کاوش‌های ربع رشیدی به میلیارد‌ها اعتبار نیاز است، چون وقتی کاوش باستان‌شناسی شد باید مرمت، حفاظت و مطالعه هم انجام شود، فقط بحث کاوش نیست، کاوش جزئی از کار است، اصل کار مرمت و حفاظت است.»

سازه‌هایی که در ربع رشیدی دیده می‌شود، از دوره قاجار و صفویه و نهایت پهلوی باز مانده است.

رحمت‌پور ادامه می‌دهد: «درحال حاضر تمام اعتبار را برای تملک گذاشته‌ایم، چون نمی‌توانیم خانه‌های شخصی را حفاری کنیم.»

او یکی از خانه‌ها را که در عرصه ربع رشیدی ساخته شده و پس از تملک خراب شده است، نشان می‌دهد و می‌گوید: «مردم در دوره‌ای بدون آنکه توجه داشته باشند این محوطه چه بوده یا چه تاریخی داشته است، روی آن خانه ساخته‌اند و در آن زندگی می‌کردند. وقتی مشخص شد اینجا ربع رشیدی است تملک آن هم آغاز شد.»

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره تعداد خانه‌هایی که باید تملک شود، به ایسنا می‌گوید: حدود ۳۰ خانه در عرصه ربع رشیدی بوده و حدود ۵ تا ۶ درصد از عرصه در تصرف خانه‌هاست که باید تملک شود. عرصه ربع رشیدی درحال حاضر ۱۳ هکتار است و هرچه بیرون از نرده‌ها و حصار قرار دارد، جزوی از حریم است.

خانه‌های مسکونی حریم را نقض کرده و تا عرصه ساخته شده‌اند.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی درباره وسعت اصلی ربع رشیدی اظهار می‌کند: در وقف‌نامه ربع رشیدی ابعاد مشخص نشده، اما محدوده‌ای بین کوه عینالی تا باغ میشه، محدوده دانشگاه ربع رشیدی بوده که با این حساب، تقریبا نصف تبریز می‌شود. اما الان عرصه ۱۳ هکتار است. به هر حال این دانشگاه حدود ۷۰۰ سال پیش ساخته شده بود که در گذر زمان با دخل و تصرف‌های زیادی مواجه شده است و الان دیگر نمی‌توان کاری کرد.

حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی نیز درباره تلمک‌ها می‌گوید: «مجموعه موجود در ربع رشیدی تبریز درحال حاضر در تملک اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است، به‌طوری که بخشی از املاک متعلق به ربع رشیدی در تملک بخش خصوصی بوده و با همکاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و شهرداری کلان شهر تبریز تملک شده است.»

باستان‌شناسان پنج فصل در ربع رشیدی کاوش کرده‌اند، اما هنوز سازه‌های این دانشگاه از خاک بیرون نیامده است.

ربع رشیدی، آن‌طور که مدیر پایگاه میراث فرهنگی آن براساس نتیجه کاوش‌ها و آزمایش‌های ژئوفیزیک توضیح می‌دهد «یک شهر دانشگاهی بود که بیشترین تمرکز آن روی پزشکی بود. در وقف‌نامه ربع رشیدی نیز آمده است که اینجا دارای کوچه‌های مخصوص حرکت قاریان قرآن بوده، محلات مخصوص دانشجویان پزشکی داشته و طبق وقف‌نامه، مجموعه‌ای بسیار گسترده بوده است که از نقاط مختلف دنیا هم دانشجو می‌پذیرفت. این مجموعه بعد‌ها مورد کینه‌ورزی قرار گرفته و تخریب شده و در دوره صفویه نیز از مصالح دوره ایلخانی برای ساخت برج‌هایی برای استقرار توپ جنگی استفاده شده که اثرات آن هنوز دیده می‌شود، اما آنها هم در حمله‌های عثمانی‌ها تخریب شدند و بخشی از آن باقی مانده که همزمان با کاوش‌های باستان‌شناسی بخش‌هایی از آنها مرمت شد. در دوره‌های قاجار و پهلوی دوباره روی همین محوطه سازه‌هایی احداث شده که از میان آنها برج کبوترخانه قاجار باز مانده است.»

رحمت‌پور اضافه می‌کند: «ربع رشیدی فقط دانشگاه نبود، محل تولید کاشی آبی فیروزه‌ای هم بود. از همان مدلی که در مسجد کبود تبریز دیده می‌شود.» او یکی از سازه‌ها را که در کاوش باستان‌شناسی شناسایی شده است، نشان می‌دهد و می‌گوید «این سازه به دوره ایلخانی مربوط می‌شود، باید مطالعه بیشتری شود، اما گمان می‌رود کاشی‌های مسجد کبود اینجا تولید می‌شده است.»

ربع رشیدی فقط مجموعه دانشگاهی نبوده و باستان‌شناسان در کاوش‌ها به کارگاه تولید سفال آبی فیروزه‌ای رسیده‌اند.

حالا که کاوش‌ها در ربع رشیدی متوقف است، مدیر پایگاه میراث فرهنگی می‌گوید «براساس اعتباری که رسیده فعلا روی ایجاد زیرساخت مسیر گردشگری و سرویس بهداشتی و تجهیز کارگاه‌ها کار می‌کنیم.»

او با این یادآوری که ربع رشیدی مجموعه بسیار کاملی بوده است، ادامه می‌دهد: «در وقف‌نامۀ آن آمده است که آب مورد استفاده در ربع رشیدی از آب تبریز جدا بود. آب از رودخانه‌ای که در نزدیکی آن بود با تنبوشه‌هایی (لوله‌های سفالی) به ربع رشیدی منتقل می‌شد و یک استخر در این مجموعه وجود داشت که آب از طریق آن با لوله‌های سفالی توزیع می‌شد.» باستان‌شناسان ایرانی و آلمانی توانسته‌اند نشانی از این استخر و تنبوشه‌های دوره ایلخانی را پیدا کنند.

استخری که باستان‌شناسان در ربع رشیدی کشف کرده‌اند و احتمال داده‌اند به دوره ایلخانی تعلق داشته باشد.

وقفنامه ربع رشیدیه به گفته حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی، اثری «ارزشمند» و «بی‌نظیر» توصیف می‌شود که به گفته او در سال ۱۳۸۶ در «برنامه حافظه جهانی» به ثبت رسیده است. سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نیز به منظور عمل به مسئولیت خود در حفظ و معرفی میراث مستند در سطح جهان در سال ۱۹۹۲ میلادی اجرای برنامه حافظه جهانی را آغاز کرده و براساس اعلام رسمی کمیته حافظه جهانی، وقفنامه ربع رشیدی در اجلاس پروتوریای آفریقای جنوبی (۱۱تا ۱۵ ژوئن ۲۰۰۷) به عنوان نخستین اثر از ایران در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.

رحمت‌پور، مدیر پایگاه میراث فرهنگی ربع رشیدی نیز درباره تکلیف ثبت جهانی ربع رشیدی اظهار می‌کند: با رویه و سهمیه محدودی که یونسکو برای ثبت جهانی پرونده‌ها دارد، شاید حدود سی چهل سال طول بکشد تا ربع رشیدی ثبت جهانی شود، برای همین پرونده آن در آیسسکو و حافظه جهانی یونسکو ثبت شد.

حمزه‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان شرقی، اما از تهیه پرونده ثبت جهانی ربع رشیدیه خبر می‌دهد و راه‌اندازی سایت موزه و پارک باستان‌شناسی، تکمیل مسیر‌های گردشگری اجرا شده با چوب، راه‌اندازی مرکز مطالعات سفال، کاشی و آهک، بازنگری عرصه و حریم، پایان تملک عرصه، ادامه کاوش‌های باستان‌شناختی، احیای یافته‌های حاصل از کاوش، تجهیز فیزیکی پایگاه، تامین نیروی انسانی متخصص، اجرای سیستم حفاظت الکترونیکی، اجرای سیستم نورپردازی و ایجاد بازارچه صنایع دستی را از جمله اقداماتی برمی‌شمرد که در آینده قرار است در ربع رشیدی انجام شود.

تابلوی ربع رشیدی، از نخستین دانشگاه‌های بین‌المللی جهان 

خانه‌ها حریم ربع رشیدی را شکسته‌اند و تا عرصه پیش آمده‌اند. اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی می‌گوید درحال تملک خانه‌ها در عرصه است.

عرصه و حریم ربع رشیدی در ۲۳ مرداد ۱۳۷۸ از سوی اداره کل ثبت آثار کشور شده است. عرصه آن حدود ۱۳ هکتار است و مدیرکل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی از قصد بازنگری در عرصه و حریم ربع رشیدی خبر داده است.

سمت دیگر ربع رشیدی به زمین فوتبالی می‌رسد که آن هم حریم را شکسته است. مدیر پایگاه ربع رشیدی از طرحی برای تملک و الحاق آن با همکاری بخش‌های دولتی خبر داده است.

برج توپخانه بازمانده از دوره صفویه که در ساخت آن از سنگ قبر‌های دوره ایلخانی استفاده شده است.

آثاری که در ربع رشیدی دیده می‌شود بیشتر از دوره قاجار و صفویه است. بقایای دانشگاه ربع رشیدی هنوز مدفون است.