دکتر حسین پژوهنده
بالاخره نیکلای ماکاروف، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح روسیه، در جمع خبرنگاران حاضر شد تا عدم تحویل سیستم پدافندی اس 300 به ایران را اعلام کند. او از پروسه توقف تحویل این سیستم به ایران و تصمیم مقامات گفت که گویا این پروسه به مرحله نهایی خود رسیده، چرا که به گفته وی «این سیستم قطعا تحت تحریم است».
با نگاهی گذرا به 5 سال گذشته از زمان عقد قرارداد از سال 2005 تا کنون، به راحتی می توان فهمید که روسها اس 300 را مبدل به ابزاری برای بازی دوگانه ایران کرده اند.
هر چند که بازی دوگانه روس ها با ایران دامنه گسترده ای از قطعنامه های شورای امنیت گرفته تا عضویت ایران در سازمان شانگهای و دریای خزر و راه اندازی نیروگاه هسته ای بوشهر و دیگر موضوعات را در برمی گیرد، اما اس 300 نمونه بارز و آشکار این بازی است.
برای مثال، خبرگزاری اینترفکس در روز 20 دو خبر متناقض از مسکو را منتشر کرد. این خبرگزاری در پیش از ظهر آن روز به نقل از یک سخنگوی رسمی صنایع تسلیحاتی روسیه گزارش داد که مسکو به قصد پیروی کامل از قطعنامه ۱۹۲۹ شورای امنیت اس ۳۰۰ را تحویل ایران نخواهد داد و در بعد از ظهر همان روز سخنان آندره نسترنکو، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، را گزارش کرد که گفته بود؛ «تحویل موشک های اس ۳۰۰ ناقض تحریم هائی نیست که در چارچوب قطعنامه چهارم شورای امنیت باید علیه ایران اعمال شود».
همین بازی دوگانه با کمی توجه به سخنان اخیر ماکاروف نیز معلوم می شود. او بعد از اعلام عدم تحویل اس 300 به ایران در پاسخ به پرسش یکی از خبرنگاران مبنی بر این که قرارداد مربوطه لغو شده یا نه گفت؛ «باید ببینیم. این بستگی به عملکرد ایران دارد». به عبارت دیگر، ماکاروف در عین این که عدم تحویل اس 300 به ایران را اعلام کرد، اما باز به گونه ای سخن گفت که گویا اصل قرارداد به قوت خود باقی است و احتمال تحویل اس 300 به ایران وجود دارد.
روسیه بنابر چه مبنایی این بازی دوگانه را شروع کرده است؟ نظر عمومی در ایران و حتی برخی محافل خارجی این است که ایران برای روسیه به منزله کارتی است که از آن در برابر غرب و به خصوص آمریکا برای رسیدن به منافع خود استفاده می کند. به نظر قائلین به این نظر، روسیه تا آنجا روابطش را با ایران نزدیک می کند که بتواند از این رابطه برای گرفتن امتیاز از غرب و آمریکا استفاده کند. نتیجه ای که از این نظریه به دست می آید این است که در نظر مقامات کرملین رابطه با ایران فقط به منزله تاکتیکی در برابر غرب است و نه یک رابطه استراتژیک و از این رو، اگر موقعی این رابطه خاصیت تاکتیکی خود را از دست بدهد، روسها حاضر به چشم پوشی از آن خواهند شد.
از منظری دیگر، روسیه روابط خود با ایران را بر مبنایی استراتژیک می نگرد که نه تنها برای منافع منطقه ای روسیه نسبت به مناطق قفقاز، آسیای میانه و حتی خاورمیانه اهمیت دارد، بلکه از جهت منافع بین المللی روسیه نیز حائز اهمیت است. نکته اساسی در این موضوع به موقعیت ژئوپولوتیک ایران مربوط می شود که برای منافع منطقه ای و بین المللی روسیه حکم وزنه تعادل را بازی می کند و روسیه سعی می کند در روابطش با ایران این وزنه را به هر صورت حفظ کند. با نگاهی به روابط گذشته ایران و روسیه این موضوع تا اندازه ای روشن می شود چنان که روسها حتی در دوره جنگ سرد و زمانی که ایران متحد نزدیک آمریکا بود، باز روابط خود را با ایران حفظ می کردند و ایران نیز در مقابل با حفظ این روابط سعی می کرد تا از آن برای امتیاز گرفتن از غرب به کار برد.
بنابر این منظر، روسها در بازی دو گانه خود با ایران تحمل مقامات ایران را نیز مد نظر می گیرند و تا جایی پیش نمی روند که احساس کنند رابطه با ایران به صورت جدی به خطر افتاده است.
از این رو است که هر وقت مقامات ایران در قبال بد قولی های روسها موضعی جدی گرفته اند، روسها سعی کرده اند تا در برابر ایران نوعی نرمش از خود نشان دهند و اجازه ندهند تا بر وابطشان با ایران خدشه ای جدی وارد شود. برای مثال، روسها در برابر سخنان انتقادآمیز احمدی نژاد در اوایل خرداد ماه دو واکنش از خود نشان داند؛ نخست تند از سوی سرگئي پريخودكو، دستيار رييس جمهور روسيه، و سپس نرم و مسالمت جویانه از سوی سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، و نيكلاي پاتروشف، دبير شوراي امنيت ملي فدراسيون روسيه. واکنش نرم این دو تن نشان داد که روسیه تمایلی ندارد تا با سخنان پریخودکو بر روابطش با ایران خدشه ای جدی وارد شود.
به نظر می رسدکه سخنان ماکاروف و عدم تحویل اس 300 از هر دو منظر قابل تعبیر باشد اما در هر صورت روشن است که روسها سعی می کنند تا همچنان احتمال تحویل اس 300 را حفظ کنند و با آن به نمایش خیمه شب بازی خود ادامه دهند، اما در بازی اخیر و سخنان ماکاروف نکته ای کوچک اما مهم وجود دارد. نکته کوچک اما مهم همزمانی سخنان ماکاروف و سفر احمدی نژاد به نیویورک است.
سخنان چندی پیش احمدی نژاد در همایش ایرانیان مقیم خارج مبنی بر مذاکراه با اوباما در سفرش به نیویورک رنگ و بوی خاصی به این سفر داد که نمی توانست برای شامه روسها خوش آیند باشد. در واقع، هر گونه تحول و پیشرفتی حتی کوچک در موضوع رابطه ایران و آمریکا برای روسها موضوعی مهم است. از این رو، سخنان احمدی نژاد در مصاحبه با لری کینگ، خبرنگار سی ان ان، و وعده او برای تشکیل هيات مشترک اطلاعاتی ميان ايران و آمريکا در مورد سرنوشت رابرت لوينسون، مامور سابق اف بی ای، پیشرفتی کوچک در این زمینه است که از دید روسها پنهان نمانده و شاید سخن ماکاروف واکنشی به آن باشد.
از آنجایی که دریافت اس 300 برای ایران اهمیت دارد، سخنان ماکاروف می تواند زنگ خطری برای ایران و تذکری به عواقب برداشتن کوچکترین گام به سوی آمریکا باشد. در این صورت، «باید ببینیم» ماکاروف معنای خاصی پیدا می کند که از لحن تهدیدآمیز او نیز پیدا است، اما باید دید که بازی خیمه شب بازی روسها تا چه مقدار بر ایران تاثیر خواهد گذاشت و تا چه میزان رقص عروسکی اس 300 می تواند برای ایران خوش منظر باشد.
