قدرت الله بهبودی‌نژاد؛ در تاریخ ۷ ژوئیه ۲۰۲۱، وزیر امور خارجه دکتر سوبرامنیام جایشانکار توقف غافلگیرانه‌ای را در تهران در مسیر رفتنش به مسکو برای یک سفر رسمی سه روزه انجام داد. در جریان این توقف کوتاه در تهران، وزیر امورخارجه هند با همتای ایرانی خود جواد ظریف دیدار و در مورد تعدادی از مسائل دو جانبه و منطقه‌ای گفتگو کرد. در این سفر وزیر خارجه هند به طور ویژه‌ای، رئیس‌جمهور منتخب ابراهیم رئیسی را مورد تاکید قرار داد و پیامی شخصی نخست وزیر نارندرا مودی را تحویل او داد.
بعداً وزیر خارجه هند در توئیتی نوشت: "از رئیس جمهور منتخب ایران ابراهیم رئیسی برای استقبال لطف آمیزش در موقع تحویل پیام شخصی نخسن وزیر تشکر میکنم و همچنین از احساسات گرم او در مورد هند قدردانی میکنم. از تعهد محکم و ارزشمند وی برای تقویت روابط دو جانبه و گسترش همکاری در زمینه مسائل منطقه‌ای و جهانی عمیقاً خوشحال هستم."
این دومین بازدید متوقف شده توسط جایشانکار به تهران از دسامبر ۲۰۲۰ و چهارمین تعامل سطح بالا بین هند و ایران از زمان سفر وزیر دفاع راجنات سینگ به تهران در سپتامبر ۲۰۲۰ است. در فوریه ۲۰۲۱، امیر سرتیپ حاتمی وزیر دفاع ایران در اولین کنگره وزیران دفاع منطقه اقیانوس هند در بنگالور شرکت کرده بود.
سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه هند، آریندام باغچی، در تشریح زمینه سفر به تهران، گفت: "دو طرف در مورد موضوعات منطقه‌ای و جهانی مورد علاقه دو طرف تبادل نظر کردند. آن‌ها همچنین در مورد وضعیت در حال تحول در افغانستان گفتگو کردند و از بدتر شدن اوضاع امنیتی در این کشور ابراز نگرانی داشتند." وی همچنین اظهار داشت که هر دو طرف همچنین در مورد ابتکار‌های ارتباطی مشترک در منطقه، از جمله کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب و بندر چابهار بحث و گفتگو کردند.
اندکی پس از آن، گزارش شد که رئیس جمهور منتخب ایران دعوت از نخست وزیر هند را برای شرکت در مراسم تحلیف خود در ۵ آگوست اعلام کرده است. هند اگرچه هنوز به طور رسمی به این دعوت واکنش نشان نداده است، اما این یک فرصت برای برقراری ارتباط قوی بین دو کشورخواهد بود.
از نظر ایران، این اقدام تلاشی برای گرم کردن روابط نه چندان گرم کنونی در روابط دو جانبه است. خصوصاً به دلیل مشکلات موجود در روابط درکشورطی دو سال گذشته، این تماس‌ها اهمیت پیدا می‌کند.
در ماه مه ۲۰۱۸، ایالات متحده اعلام کرد که از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) خارج شده و تحریم‌های یک جانبه اقتصادی علیه ایران از جمله صنعت نفت خود را اعمال کرده است. ایالات متحده همچنین تهدید به اعمال تحریم‌های ثانویه علیه کشور‌هایی که به خرید نفت ایران ادامه می‌دهند، کرد. اگرچه هند از واردات نفت ایران برای ۱۸۰ روز دردو بار معاف شد، ولی شرکت‌های نفتی هند تصمیم گرفتند واردات نفت خود را از ایران کاهش دهند و سرانجام تمام واردات نفت را متوقف کردند، زیرا ایالات متحده از تجدید معافیت در پایان دوم در آوریل ۲۰۱۹ خودداری کرد.
این اقدام هند منجر به تلخی روابط دو جانبه میان دو کشور گردید، زیرا تهران دوست داشت هند حتی از نظر نمادین، خرید نفت از شرکت‌های ایرانی را از طریق قرارداد‌هایی مانند پرداخت روپیه ادامه دهد.
به دلیل عدم وضوح در مورد تأثیر تحریم‌های ایالات متحده در بندر چابهار و سایر پروژه‌های توسعه‌ای زیرساخت‌های مرتبط، مشارکت هند در این پروژه کاهش یافته بود. به عنوان مثال، هند بودجه تخصیص یافته برای پروژه بندر چابهار را از تقریباً ۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ به تقریباً ۶ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ کاهش داده بود. این امر باعث ناامیدی تهران شد و تا حدی به تصمیم تهران برای ادامه کار چابهاربدون کمک هند تاثیر گذار بوده است. پروژه خط ریلی زاهدان بدون کمک شرکت دولتی راه آهن هند که تفاهم نامه همکاری با یک شرکت ایرانی را برای همکاری در پروژه امضا کرده بود، انجام شد.
سه موضوع مهم وجود دارد که در آخرین تحولات و برای از سرگیری روابط هند و ایران نقش (در دولت آقای رییسی) خواهند داشت. اولاً، تحولات در افغانستان باعث شده هند به ایران نزدیک شود. با خروج نیرو‌های آمریکایی از کشور جنگ زده افغانستان و پیشروی شدید شبه نظامیان طالبان، هند و ایران هر دو نگران امنیت و ثبات افغانستان هستند. هند دارای منافع استراتژیک قوی در افغانستان است و نگران نحوه پیشرفت طالبان در این کشورتحت محاصره شده است. اگر دولت افغانستان نتواند پیشرفت طالبان را کنترل کند، احتمال زیادی وجود دارد که افغانستان درگیر جنگ داخلی دیگری شود.
ایران در امنیت و ثبات افغانستان سهیم است، زیرا جنگ داخلی دیگری در این کشور موج جدیدی از پناهندگان را از این کشور همسایه برای ایران تحمیل خواهد کرد که اقتصاد ایران را که در حال حاضر در وضعیت خوبی نیست راتحت فشار قرار خواهد دهد. برای هند مهم است که دولت افغانستان کنترل این کشور را از دست ندهد، زیرا این امر منافع اقتصادی هند را تهدید می‌کند. اشتراک منافع در صلح و ثبات افغانستان که توسط جایشانکار در سفر خود به تهران تکرار شد عامل مهمی در روابط هند و ایران است.
قابل ذکر است، در روز دیدار وزیر خارجه هند از تهران، ایران میزبان گفتگوی‌های درون افغانی بود که در آن یک هیئت دولت افغانستان به سرپرستی یونس قانونی و وزیر خارجه پیشین افغانستان و یک هیئت طالبان به ریاست محمد عباس استانیکزی، معاون سیاسی طالبان دفتر، در حال مذاکره در مورد صلح و ثبات در کشور بودند.
ثانیا، نشانه‌هایی وجود دارد که هندی نگران افزایش نزدیکی ایران و چین است. در مارس سال جاری، دو طرف توافق نامه همکاری استراتژیک جامع ۲۵ ساله‌ای را برای توسعه روابط دو جانبه سیاسی، اقتصادی و استراتژیک شامل همه زمینه‌های مورد علاقه مشترک امضا کردند. با توجه به تحولات روابط چین و هند، مشکلات موجود در روابط هند و ایران و افزایش نزدیکی روابط چین و ایران، نگرانی‌ها در دهلی نو در مورد از دست دادن یک شریک استراتژیک مهم در خلیج فارس مطرح شده است.
ثالثاً، با تغییر دولت در آمریکا که در وهله اول منجر به مشکلات در روابط هند و ایران شده بود، اکنون ماهیت آن دولت تغییر کرده است. مذاکرات وین، گرچه هنوز موفقیت آمیز نبوده، اما در حال انجام است و در نهایت ممکن است به توافق نامه اصلاح شده یا تازه‌ای بین ایران و کشور‌های ۱ + ۵ منجر شود. علاوه بر این، دولت بایدن به اندازه دولت قبلی ترامپ سختگیرانه در مورد ایران نیست و این بدان معنی است که هند فضای مانور بیشتری با ایران دارد.
با وجود این مسائل، ایران از روابط گرم با هند استقبال می‌کند و آن را به عنوان یک موفقیت بزرگ در سیاست خارجی پیش بینی می‌کند. ایران هند را یک بازیگر مهم جهانی می‌داند و می‌خواهد روابط دوجانبه قوی شامل تجارت، سرمایه‌گذاری و روابط امنیتی داشته باشد. هند، با این حال، باید مراقب راه رفتن بر روی طناب در خلیج فارس و غرب آسیا با بسیاری از کشور‌های منطقه‌ای رقیب ایران باشد که دهلی نو ظرف چند سال گذشته روابط استراتژیک خود را با آن‌ها به دقت پرورش داده است، ولی ایران به این روابط با سو ظن نگاه می‌کند.
بعلاوه، روابط هند و ایران به شدت در واشنگتن بررسی و نظارت خواهد شد و هند باید مراقب تحولات وین باشد. از طرف دیگر، برای رئیس جمهور بایدن دریافت حمایت دو جانبه کنگره آمریکا برای کاهش فشار بر ایران دشوار است، و دولت بایدن همچنین تحت فشار شرکای منطقه‌ای ایالات متحده، از جمله اسرائیل، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، برای اضافه کردن موارد دیگری به برجام در قبال کاهش تحریم‌ها برای ایران قراردارد.
در حال حاضر، از دیدگاه هند، احتمالاً احیای مجدد روابط با ایران به مسئله فوری منافع مشترک دو کشوردر افغانستان محدود می‌شود. سایر مسائل دو جانبه که به حذف عوامل بیرونی مزاحم در روابط بین دو کشور بستگی دارد، به زمان بیشتری نیاز دارند که بستگی به پیشرفت در مذاکرات بین ایران و قدرت‌های جهانی در مورد سرنوشت برجام دارد.
*دانش آموخته دکتری مطالعات بین الملل از دانشگاه جواهر لعل نهرو و کارشناس مسایل هند
