بررسی اطلاعات آماری به دست آمده از ویژگی‌های اقتصادی - اجتماعی خانوارهای مناطق بیست‌ودوگانه شهر تهران در سال 87 نشان مي‌دهد 52 درصد از خانوارهای تهرانی در دهک هشتم تا دهم یا همان خوشه سومي‌قراردارند.
در آستانه اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها که قرار است از ابتدای نیمه دوم سال‌جاری به اجرا درآید، سیدحسین پیمان، مشاور وزیر امور اقتصاد و دارایی در یک مقاله تحلیلی که در هفته‌نامه خبری – تحلیلی «اخبار اقتصاد و دارایی» ارگان مطبوعاتی وزارت امور اقتصادی و دارایی به چاپ رسیده است اطلاعات آماری را برای تصمیم‌سازی و اطلاعات اقتصادی خانوارها را برای تصمیم‌گیری در مورد چند و چون یارانه‌های مستقیم به‌عنوان یکی از ضرورت‌های اجرای موفق این طرح دانسته و با بررسی ویژگی‌های اقتصادی - اجتماعی خانوارهای مناطق بیست‌ودوگانه شهر تهران در سال 87، برخی مقایسه‌ها در اجزای ویژگی‌های اقتصادی - اجتماعی را در مقابل اهل فن قرار داده است.
وی همچنین در مقاله تحقيقي دیگری که در شماره بعدی این هفته‌نامه به چاپ رسیده است، به توصيفي از ويژگي‌هاي اقتصادي و اجتماعي خانوارهاي شهري كشور در سه گروه درآمدي با تاكيد بر ويژگي‌هاي مسكن براساس محاسبه ارقام خام طرح آمارگيري هزينه و درآمد خانوارهاي شهري براساس اطلاعات سال 1385 پرداخته و معتقد است این آمار هنوز قابليت مقايسه بين گروههاي درآمدي كشور را دارا است.
خانوارهاي منطقه 1 بيشترين و منطقه 16 كمترين هزينه كل
بررسی ویژگی‌های اقتصادی – اجتماعی خانوارهای مناطق 22 گانه شهر تهران در سال 87 که از نتیجه محاسبات نویسنده از آمار خام طرح آماری هزینه و درآمد خانوار 1387 مرکز آمار ایران به دست آمده است، نشان مي‌دهد، در سطح خانوارهاي نمونه گيري شده و بنابر اظهار خانوارهاي مناطق شهري تهران در سال 1387 خانوارهاي منطقه يك و سه شهر تهران دو برابر و خانوارهاي منطقه شانزده، نصف متوسط خانوارهاي شهر تهران، براي هر عضو خود در سال 1387 هزينه كرده‌اند.
همچنین خانوارهاي منطقه يك شهر تهران، بيشترين و منطقه شانزده، كمترين هزينه كل را براي هر عضو خود در سال 1387 داشته‌اند. در خانوارهاي نمونه‌گيري شده، خانوارهاي منطقه 17 شهر تهران كمترين هزينه غيرخوراك (دو ميليون تومان در سال) را براي هر عضو خود در سال1387 پرداخت كرده است و بيشترين هزينه غيرخوراك پرداخت شده براي هر عضو خانوار در سال 1387 متعلق به خانوارهاي منطقه يك شهر تهران با هشت ميليون و ششصد و پنجاه هزار تومان بوده است.
بيشترين هزينه خوراك پرداخت شده خانوارهاي مناطق شهر تهران براي هر عضو خانوار، رقم هشتصد و بيست و شش هزار تومان متعلق به خانوارهاي منطقه سه و كمترين هزينه خوراك پرداخت شده براي هر عضو خانوار، حدود سيصد و هشتاد هزار تومان متعلق به خانوارهاي منطقه شانزده بوده است. خانوارهاي منطقه شش به طورمتوسط داراي كمترين عضو (بعد خانوار) و منطقه بيست و دو، بيشترين عضو، در سال 1387 بودهاند.
تامین درآمد 90 درصد خانوارهای منطقه 11 از بخش غیردولتی
34 درصد خانوارهاي منطقه 16، درآمد خود را از بخش دولتي تامين كرده‌اند و در مقابل، خانوارهاي منطقه 21، درآمدي از بخش دولتي در سال 1387براي خود تامين نكرده‌اند كه به ترتيب بيشترين و كمترين خانوارهاي تامين كننده درآمد از بخش دولتي در سال 1387 بين خانوارهاي مناطق شهري تهران هستند.
در این میان بیش از 90 درصد از خانوارهای منطقه 11 تهران و 88 درصد خانوارهای منطقه 17 درآمدهای خود را از بخش‌های غیردولتی تامین کرده‌اند که پس از آن مناطق 19، 2 و 6 در رده‌های بعدی قرار دارند.
52 درصد خانوارهاي شهر تهران در سه دهك بالاترين گروههاي درآمدي
همچنین بررسی آمارها در سطح خانوارهاي نمونه‌گيري شده از مناطق شهر تهران در سال 1387 نشان مي‌دهد 52 درصد خانوارهاي شهر تهران در سه دهك بالاترين گروههاي درآمدي (هشتم تا دهم) كل كشور قرار دارند، البته اين به اين معني كه خانوارهاي تهراني لزوما از خانوارهاي ديگر در كشور مرفه‌تر هستند، نيست. (البته به دليل‌اينكه هدف‌اين مقاله ارائه نماگرهايي از وضع موجود است، تحليل‌اين مساله را در مقالات و گزارش‌هاي ديگري بايد بيان كرد.) در سال 84،1387 درصد خانوارهاي منطقه يك و 20 درصد مناطق پانزده و شانزده تهران در بالاترين گروههاي درآمدي كشور (دهك‌هاي هشتم تا دهم) قرار داشته‌اند (به ترتيب بيشترين و كمترين ميزان).
65 درصد خانوارهاي منطقه يك و 3 درصد خانوارهاي منطقه بيست تهران در بالاترين گروه درآمدي كشور؛ يعني دهك دهم، قرار داشته‌اند كه به ترتيب بيشترين و كمترين درصد قرارگرفته در بالاترين گروه درآمدي كشور، محسوب مي‌شوند. در سال 1387، سه درصد خانوارهاي منطقه پانزده و شانزده در بالاترين گروههاي درآمدي (دهك‌هاي هشتم تا دهم) استان تهران قرار داشته‌اند كه اين ميزان كمترين درصد، ميان خانوارهاي مناطق ديگر شهر تهران بوده است.
73 درصد خانوارهاي منطقه 7 تهران دارای مسكن ملكي
از سوی دیگر بررسی ويژگي‌هاي تسهيلات و امكانات در سطح خانوارهاي نمونه‌گيري شده شهر تهران در سال 1387 نشان می‌دهد 73 درصد خانوارهاي منطقه 7 تهران از مسكن ملكي برخوردار بودهاند كه بيشترين خانوارهاي منطقه چهارده با 43 درصد برخورداري از مسكن ملكي، كمترين ميزان را در خانوارهاي مناطق شهر تهران داشته‌اند. در این میان 71 درصد خانوارهای منطقه 22، 63 درصد خانوارهای منطقه 8 و 66 درصد خانوارهای منطقه 4 نیز از مسکن ملکی برخوردارند.
خانوارهاي منطقه 5 بیشترین خانوارهای اجاره نشين
از سوی دیگر، بررسی‌های آماری بیانگر آن است که خانوارهاي منطقه 5 با 41 درصد خانوار اجاره نشين، بيشترين و منطقه هفت با 10درصد، كمترين خانوارهاي اجاره نشين را در سال 1387، داشته‌اند. هر عضو خانوار منطقه شش شهر تهران در سال 1387، حدودا از سطح زيربناي محل سكونت 53 متر مربعي و هر عضو خانوار منطقه 9 تهران از 17 متر مربعي برخوردار بوده است.
65 درصد خانوارهاي منطقه يك و 24 درصد خانوارهاي منطقه 15 شهر تهران از خودرو برخوردار بودهاند كه به ترتيب بيشترين و كمترين خانوارهاي برخوردار از خودرو مناطق شهري تهران را در سال 1387 تشكيل داده‌اند. 64 درصد خانوارهاي منطقه سه و 23 درصد خانوارهاي منطقه پانزده به ترتيب بيشترين و كمترين خانوارهاي برخوردار از رايانه در سال 1387 بودهاند. 30 درصد خانوارهاي منطقه يك از ماشين ظرفشويي برخوردار بودهاند و در ده منطقه شهر تهران هيچ خانواري از‌اين امكان در سال 1387 برخوردار نبوده است.
19 درصد خانوارهاي مناطق 11،6 و 8 داراي سرپرست زن
همچنین محاسبه ويژگي هاي سرپرست خانوار در سطح خانوارهاي نمونه گيري شده سال 1387 مناطق شهر تهران نشان می‌دهد حدود 19 درصد خانوارهاي مناطق يازده، شش و هشت شهر تهران داراي سرپرست زن در سال 1387 بودهاند. سرپرستان خانوارهاي منطقه دو با 55سال، بيشترين و منطقه 9 با 44سال، كمترين متوسط سن را ميان سرپرستان خانوارهاي مناطق شهر تهران در سال 1387 داشته‌اند.
سواد سرپرستان خانواده‌ها
در سال 1387، 29 درصد سرپرستان خانوارهاي منطقه 18 از نعمت سواد محروم بودهاند و در منطقه يك شهر تهران هيچ سرپرست خانوار بيسوادي وجود نداشته است. 71 درصد سرپرستان خانوارهاي منطقه 19 و 21 درصد سرپرستان خانوارهاي منطقه يك داراي مدرك تحصيلي كمتر از متوسطه در سال 1387 بودهاند كه بيشترين و كمترين درصد سرپرستان خانوارهاي مناطق شهر تهران داراي چنين مدركي محسوب مي‌شوند.
همچنین 49 درصد سرپرستان خانوارهاي منطقه يك داراي مدرك تحصيلي بالاتر از متوسطه در سال 1387 بودهاند، در حالي كه سرپرست خانواري با مدرك بالاتر از متوسطه در منطقه 17 وجود نداشته است.
نوع تصرف محل مسكوني گروههاي درآمدي
همچنين گزارش ديگر هفته نامه «اخبار و اقتصادو دارايي» در بررسی ويژگي‌ها، شرايط و خدمات مسكن شهري سه گروه درآمدي پايين، متوسط و بالا نشان مي‌دهد از نظر نوع تصرف محل مسكوني، بين گروههاي درآمدي تفاوت چنداني وجود نداشته است. 64 درصد نوع تصرف محل مسكوني خانوارهاي پايين درآمدي، ملكي و 25 درصد آن اجاره‌اي و اين موضوع براي درآمدهاي بالا به ترتيب 70 و 22 درصد بوده است. اختلاف قابل بررسي مي‌تواند در كيفيت واحدهاي مسكوني گروههاي درآمدي باشد، همچنین سطح زير بنا براي هر عضو خانوار گروه بالاي درآمدي (سرانه) دو برابر سطح زيربنايى است كه هر عضو گروه پايين درآمدي استفاده كرده است.
براي هر عضو از گروه بالاي درآمدي 37/1 اتاق (بيش از يك اتاق) و براي گروه پايين درآمدي 8/0 اتاق (كمتر از يك اتاق) وجود داشته است. خانوارهاي گروه پايين درآمدي نسبت به خانوارهاي بالاي درآمدي، داراي اعضاي بيشتري هستند. 92 درصد از خانوارهاي پايين درآمدي داراي واحد مسكوني از نوع غير فلزي و بتن آرمه بودهاند، اما 61 درصد از واحدهاي مسكوني خانوارهاي گروه بالاي درآمدي غير فلزي و بتن آرمه (ساير) است.
در صورتي كه 4 درصد واحدهاي مسكوني خانوارهاي بالاي درآمدي از آجر و چوب يا سنگ و چوب تشكيل شده، 13 درصد واحدهاي مسكوني خانوارهاي پايين درآمدي از اين مصالح احداث شده است. در هر سه‌گروه درآمدي، سرانه سطح زيربناي واحدهاي مسكوني غيرفلزي و بتن آرمه بيشتر است. در هر سه گروه درآمدي، متوسط تعداد اتاق خانوار، در واحدهاي مسكوني غير فلزي و بتن آرمه كمتر است.
همچنین در تسهيلاتي كه ارائه دهنده آن بخش عمومي‌بوده است (مانند: آب لوله‌كشي و برق) تمايز كمتري بين گروههاي درآمدي وجود دارد. (به عنوان مثال خانوارهايي كه از آب لوله‌كشي استفاده مي‌كنند، 33 درصد آن در گروه درآمدي پايين، 33 درصد در گروه درآمدي متوسط، 33 درصد در گروه درآمدي بالا قرار دارند و شرايط تا حدودي برابر را در برخورداري از تسهيلات نشان مي‌دهد) اما هرچه اين تسهيلات غيربخش عمومي‌مي‌شود نابرابري آن در بين گروههاي درآمدي افزايش مي‌يابد (مانند آشپزخانه، حمام و اينترنت).
حدود 20 درصد خانوارها با گروه درآمدي بالا از‌اينترنت استفاده مي‌كردند، در صورتي كه 2 درصد خانوارهاي پايين درآمدي از‌اين امكان بهره مي‌برند. به عبارت ديگر 68 درصد از خانوارهاي استفاده كننده از اينترنت در گروههاي بالاي درآمدي و فقط 7 درصد آنها در گروه پايين درآمدي قرار دارند.
ويژگي‌هايي از سرپرستان خانوارها
با وجود آنكه سرپرستان خانوارهاي گروههاي درآمدي از نظر وضع فعاليت چندان تفاوت ندارند و تعداد سرپرستان شاغل در گروههاي درآمدي مذكور تقريبا برابر است، اما از تفاوت‌هاي مهمي كه آنها را در گروههاي درآمدي متفاوت قرار مي‌دهد، مي‌تواند گروه شغلي و درآمد متناسب با آن ذكر شود. در گروههاي پايين درآمدي، اكثر سرپرستان با عنوان مشاغل كارگران ساده قرار دارند كه عامل سواد و سطح تحصيلي، از متغيرهاي مهم چنين مشاغلى، براي دستمزد و درآمد پايين محسوب مي‌شود.
اين موضوع به ماهيت فقر خانوارهاي پايين درآمدي جنبه ساختاري داده و سياست‌هاي كوتاه مدت در مورد فقر و توزيع درآمد (با برطرف نكردن بيسوادي سرپرستان و سطوح تحصيلي و كسب مهارت‌هاي مناسب شغلي) از كارآيي بالايي برخوردار نخواهد بود. نبود توانمندي‌هاي اجتماعي - اقتصادي در سرپرستان خانوارهاي پايين درآمدي، امكان دارد فقر نسلي را در چنين خانوارهايي ظاهر كند، به طوري كه فرزندان آنها نيز زيستي همراه با فقر را تجربه كنند. ايجاد زمينه‌هاي بهره‌مندي از مسكن مناسب براي چنين خانوارهايي شايد يكي از عوامل برون رفت از فقر نسلي و فراهم شدن شرايط مساعد براي بهره برداري از امكانات بهتر آموزشي، مهارتي و... باشد.
همچنین 32 درصد سرپرستان خانوارهاي پايين درآمدي را افراد بيسواد تشكيل مي‌دهند، 68 درصد سرپرستان گروه پايين درآمدي يا داراي مدرك ابتدايي، يا بيسواد بودند، 85 درصد آنها سطح تحصيلي كمتر از راهنمايي داشته‌اند. در صورتي كه 39 درصد سرپرستان بالاي درآمدي سطح تحصيلي بالاتر از ديپلم دارند، اين سطح تحصيلي براي سرپرستان پايين درآمدي 3 درصد بوده است.
سرپرستان گروههاي بالا و پايين درآمدي از نظر سن و جنس چندان تفاوتي نداشته، و درصد خانوارهاي داراي سرپرستان زن در گروههاي درآمدي، تقريبا برابر است.
امكانات و تسهيلات خانوارها
بررسی‌های آماری بیانگر آن است كه تعداد زنان و محصلان در خانوارهاي پايين درآمدي بيش از گروه بالاي درآمدي است. 47 درصد خانوارهاي پايين درآمدي داراي بيش از سه عضو زن و محصل هستند و در خانوارهاي بالاي درآمدي 20 درصد بيش از سه عضو زن و 21 درصد بيش از سه عضو محصل داشته‌اند.
همچنین در خانوارهاي با درآمد پايين درآمدي به طور متوسط 3/1 محصل و در خانوارهاي بالاي درآمدي 9/0 محصل وجود داشته است. در برخورداري از لوازم و امكانات ضروري زندگي بين گروههاي درآمدي فاصله كمتري وجود دارد (تلويزيون، يخچال، اجاق گاز) و هرچه كالا از ماهيت ضروري فاصله مي‌گيرد، فاصله برخورداري نيز بين گروههاي درآمدي بالا و پايين بيشتر مي‌شود. (ماشين لباسشويي، جاروبرقي، فريزر، رايانه، تلفن همراه و اتومبيل).
51 درصد از خانوارهاي بالاي درآمدي داراي اتومبيل هستند
9 درصد از خانوارهاي پايين درآمدي و 51 درصد از خانوارهاي بالاي درآمدي داراي اتومبيل هستند. به عبارت ديگر 10 درصد از خانوارهايي كه داراي اتومبيل هستند در گروه پايين درآمدي و 61 درصد آنها در خانوارهاي بالاي درآمدي قرار دارند، اين موضوع براي رايانه و تلفن همراه به ترتيب، 10 و 60 درصد، 13 و 55 درصد است. 68 درصد از كل هزينه‌هاي سرانه مصرفي خانوارهاي پايين درآمدي به هزينه‌هاي خوراك و مسكن اختصاص يافته است، در صورتي كه اين هزينه‌ها براي گروههاي بالاي درآمدي 43 درصد بوده است.
اين تفاوت معني‌دار امكان برخورداري از فرصت‌هاي اجتماعي - اقتصادي بيشتري را براي اعضاي خانوارهاي بالاي درآمدي فراهم مي‌كند، به طوري كه خانوارهاي بالاي درآمدي را قادر مي‌سازد تا حدود 8 برابر درآمد خانوارهاي پايين درآمدي براي آموزش، حدود 7 برابر براي بهداشت و تفريحات و 16 برابر براي حمل‌ونقل هزينه كنند. خانوارهاي بالاى درآمدي 18 و پايين درآمدي 33 درصد از كل هزينه براي هر عضو خود را در سال 1385، به خوراك اختصاص داده‌اند.
به طور متوسط خانوارهاي پايين درآمدي 32 و خانوارهاي بالاي درآمدي 13 درصد از كل هزينه براي هر عضو خود را در سال 1385 به هزينه اجاره مسكن، اختصاص داده‌اند. خانوارهاي آمارگيري شده استان‌هاي تهران، مازندران، قزوين، هرمزگان و گيلان بيشترين خانوارها را در گروههاي درآمد بالا داشته‌اند و استان‌هاي سيستان‌وبلوچستان، خراسان شمالي، همدان، كردستان، كرمانشاه، خوزستان و گلستان بيشترين خانوارها را در گروههاي پايين درآمدي دارا بودهاند.
در سال 1387 خانوارهاي منطقه يك و سه شهر تهران دو برابر و خانوارهاي منطقه شانزده، نصف متوسط خانوارهاي شهر تهران، براي هر عضو خود در سال 1387 هزينه كرده‌اند.
در سال 1387 بیش از 90 درصد از خانوارهای منطقه 11 تهران و 88 درصد خانوارهای منطقه 17 درآمدهای خود را از بخش‌های غیردولتی تامین کرده‌اند پس از آن مناطق 19، 2 و 6 در رده های بعدی قرار دارند.
73 درصد خانوارهاي منطقه 7 تهران از مسكن ملكي برخوردار بودهاند كه بيشترين و خانوارهاي منطقه چهارده با 43 درصد برخورداري از مسكن ملكي، كمترين ميزان را در خانوارهاي مناطق شهر تهران داشته‌اند.
سطح زيربناي مورد استفاده هر عضو خانوار بالاي درآمدي در سال 1385 دو برابر عضو خانوار پايين درآمدي بوده است.
63 درصد از خانوارهاي شهري آمارگيري شده سيستاني و بلوچستاني در گروه پايين درآمدي و 54 درصد از خانوارهاي تهراني در گروه بالاي درآمدي در سال 1385 قرار داشته‌اند.
در سال 1385، 61 درصد از خانوارهاي شهري برخوردار از اتومبيل، در گروههاي بالاي درآمدي و 10 درصد از اين خانوارها در گروه پايين درآمدي قرار دارند.
