تغییرات کتاب‌‎های درسی؛ خلوت سازی یا لجبازی!

فرارو- با آغاز سال تحصیلی جدید وزارت آموزش و پرورش با حاشیه مهمی درباره تغییر جلد کتاب‌های درسی مواجه شد، حاشیه‌ای که موجب توجه افکار عمومی به محتوای کتاب درسی شد و حساسیت افکارعمومی را نسبت به تغییر کتاب‌های درسی افزایش داد.

به گزارش فرارو، ماجرا از حذف تصویر قرآن از کتاب فارسی اول دبستان و تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان شروع شد. در ماجرای حذف تصویر قرآن از کتاب فارسی اول دبستان، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با قول اصلاح تصویر اینگونه توضیح داد: «در کتاب فارسی اول ابتدایی، تصویر قرآن در طبقه زیر تصویر تلویزیون قرار گرفته بود. با توجه به نظرات تعدادی از معلمان، اولیاء و کارشناسان دینی مبنی بر این که قرار گرفتن قرآن در زیر تلویزیون توهین به این کتاب مقدس محسوب می‌شود در چاپ ۱۳۹۹ سال تحصیلی تصویر قرآن بر داشته شد و مقرر شد در چاپ بعدی با تصویرگری بهتر محل قرار گرفتن آن در کتابخانه مندرج در نگاره مزبور طراحی شود. به علاوه این نکته مهم که وجود تصاویر، مطالب و نماد‌های گوناگون از تصاویر قرآن و جلسات قرائت قرآن و تصویر قرآن در سفره عید نوروز در صفحات مختلف همین کتاب نشان می‌دهد.»

اما درباره حذف تصویر دختران جنجال بالا گرفت. در این باره نسیم بهاری تصویرگر جلد کتاب ریاضی سوم دبستان در صفحه اینستاگرام خود درباره حذف تصویر دختران از جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نوشت: «این طرح را چند سال پیش برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم. طرح اصلی هم کلی ممیزی (سانسور) خورد و اجازه ندادند یکی از دختر‌ها بالای درخت باشد! در طرح اولیه جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نیز مقام‌های وزارت آموزش و پرورش حتی جایی گفته بودند که انگار یکی از دختر‌های روی جلد در حال رفتن به سمت یکی از پسرهاست که او را بغل کند، پس طرح را اصلاح کنید.»

 

سپس برخی کاربران اینترنت، عکس جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی چاپ جدید را منتشر کردند و در کنار تصویر همین کتاب در سال گذشته قرار دادند. تصاویری که نشان می‌دهد تصویر دو دختر گوشه چپ جلد کتاب ریاضی حذف شده و تنها عکس پسران روی آن باقی مانده است. این موضوع خیلی زود حساسیت جامعه را در فضای مجازی برانگیخت و خانواده‌ها و دانش‌آموزان با انتشار عکس‌های جدید نشان دادند در جلد بسیاری از کتاب‌های درسی دیگر هم دختران یا از ابتدا حضور نداشته یا به عمد حذف شده‌اند، درحالی‌که پسران همچنان حضور پررنگی روی جلد اغلب کتاب‌ها دارند.

 

در مقابل معصومه ابتکار معاون رییس جمهور در امور زنان عکسی از کتاب دیگری منتشر کرد که در آن دختران حضور داشتند و در توییتی نوشت «جلد کتاب علوم و ریاضی را باید در کنار هم دید و وزیر محترم آموزش و پرورش بررسی و اصلاح کتب درسی از زوایای مختلف از جمله عدالت جنسیتی را در دستور کار دارد.»

 

روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی نیز در اطلاعیه‌ای این حذف را به شلوغ بودن تصویر مرتبط دانست. در این اطلاعیه آمده بود: «از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده درآن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظر‌های هنری، زیبا‌شناسی و روانشناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر شود.»

این جوابیه بر حجم و شدت انتقادات افزود. گروهی سازمان پژوهش را به تمسخر گرفتند که چرا برای خلوت‌ترکردن تصویر روی جلد، به جای حذف دو دختر، یکی از سه پسر را حذف به قرینه نکرده است؟ گروهی نیز  این پاسخ را توهین به مخاطب دانستند. در هر صورت جوابیه سازمان پژوهش از سوی مردم پذیرفته نشد.

همین امر موجب شد تا شخص وزیر آموزش و پرورش در صفحه توییتر خود بنویسد: «تغییرات در کتاب‌های درسی همه ساله براساس ارزیابی و از سوی مولفین انجام می‌شود. به رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ماموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتاب‌های‌درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش نماید. به‌دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم. دختران میهن شایسته احترام‌اند.»

همچنین او در ششمین برنامه گفت‌وگوی هفته بابت بی‌سلیقگی انجام شده در جلد کتاب ریاضی سوم دبستان عذرخواهی کرد و گفت که آن را اصلاح خواهند کرد.

حساسیت‌ها همچنان ادامه دارد
با این حال حساسیت به تغییرات در کتاب‌های درسی ادامه یافت. چنانچه برخی مخاطبان می‌گویند که این حذف فقط مربوط به جلد کتاب ریاضی سوم دبستان نیست و در کتاب فارسی پایه چهارم دبستان و درس باغچه اطفال نیز تصاویری از دختران نابینا حذف شده است.

یا حتی گروهی به سانسور "محیط زیست" در کتاب تعلیمات اجتماعی پایه هفتم و نهم اشاره کردند. آن‌ها گفتند تصویر بازدید دانش آموزان دختر از "موزه تاریخ طبیعی وتنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست"حذف شده و به جای آن عکس یک ساختمان نیمه کاره گذاشته شده است. تغییری که دلیل آن نامشخص است.

افزون بر این‌ها، انجمن نویسندگان کودک و نوجوان به‌مناسبت آغاز سال تحصیلی در بیانیه‌ای نسبت به محتوا به رسم الخط و محتوای کتاب درسی واکنش نشان داد و آورد: «با نگاهی به کتاب‌های درسی می‌توان دریافت که رسم‌الخط واحدی در متن‌ها دنبال نمی‌شود. این ناهماهنگی در جایی که باید ارکان زبان‌آموزی پایه‌ریزی شود، می‌تواند بسیار خسارت‌بار باشد... بر کارشناسان و اهل فن پوشیده نیست که محتوای کتاب‌های درسی به‌ویژه ادبیات و تاریخ از ضعف ساختاری رنج می‌برند. حذف و کم‌رنگ کردن آثار شاخص نویسندگان و شاعران از رویه‌هایی بوده که در سال‌های گذشته بر فضای کتاب‌های درسی سایه انداخته است، تا جایی‌که حتی چهره‌های صاحب‌نام ادبیات کهن فارسی نیز مشمول این نگاه حذفی شده‌اند. بی‌توجهی به تنوع فرهنگی اقوام نیز، از دیگر پیامد‌های این نگاه حذفی در کتاب‌های درسی بوده‌است؛ همین‌طور بی‌احترامی به باور‌های مذهبی اقلیت‌ها که در برخی از متون درسی به چشم می‌خورد.»

عباس جهانگیریان نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان نیز در گفتگویی با انتقاد از حذف داستان از کتاب‌های درسی ادبیات می‌گوید: زمانی داستان‌های زیادی در کتاب‌های درسی داشتیم. اما اشتباهی که در تغییر کتاب‌های درسی انجام شد، این بود که داستان‌ها را حذف کردند. مثلا در تصویر یک درس خانواده‌ای خودرو سواری داشتند، در اصلاحات آن را به وانت تغییر دادند. تصویر دیگری بود که خانواده‌ای دور یک میز غذا می‌خوردند، این را با همان موضوع و در همان درس به زمین نشستن تغییر دادند. در حالی که از نظر پزشکی نشستن روی زمین به زانو فشار آوردن است. لجبازی است که بگوییم میز و صندلی غربی است.

همچنین پرداختن به محتوای کتاب‌های درسی از نظر رویکرد جنسیتی موجب شده تا حساسیت در این باره بیشتر شود. چنانچه انجمن حمایت از حقوق کودکان در جدیدترین پژوهش خود به تحلیل محتوای کتاب‌های فارسی ۱۲ پایه بر طبق مولفه‌های جنسیتی پرداخته است. طبق این پژوهش ۹۰ درصد اسامی کتاب‌های فارسی ۱۲ پایه مربوط به مردان و فقط ده درصد مربوط به زنان است. علاوه بر این ۹۳ درصد مشاهیر به کاررفته در کتاب‌های فارسی ۱۲ پایه مربوط به مردان و فقط ۷ درصد مربوط به مشاهیر زن است.

این پژوهش نشان می‌دهد که ۸۵ درصد تصاویر به کار رفته در کتاب‌های فارسی ۱۲ پایه مربوط به مردان و فقط ۱۵ درصد مربوط به زنان است؛ این ۱۵ درصد هم بیشتر مربوط به زنانی است که مشغول خانه‌داری هستند یا دانش‌آموز و معلم. ۹۱ درصد شخصیت‌های قهرمان در کتاب‌های فارسی ۱۲ پایه نیز مربوط به مردان و فقط ۹ درصد مربوط به زنان است.

افزون براین، شغل‌هایی که برای زنان در کتاب‌های فارسی انتخاب شده فقط مددکار، معلم و خدمتکار است و بقیه مشاغل برای مردان انتخاب شده است. علاوه بر این تاکید بر نقش مادری بیشتر به کار‌های خانگی از جمله درست‌کردن غذا، سبزی پاک‌کردن، ریختن چای، میوه آوردن محدود شده و تاکید بر نقش پدری با تصمیم‌گیری، مشورت‌دادن و خرید کردن مشخص شده است.

پیشینه حذف و تغییر کتب‌های درسی
این نخستین باری نیست که تغییر در کتاب‌های درسی مورد توجه قرار می‌گیرد. پیش از این موارد پرشماری از حذف و اضافه‌های عجیب در کتاب‌های درسی که حتی «دهقان فداکار» و «شهید فهمیده» را هم شامل شده مورد توجه مخاطبان قرار گرفته بود.

سال گذشته بود که روشن شد اشعار و داستان‌های مشاهیر ادبی از کتاب‌های ادبیات به مرور حذف شده‌اند. در فهرست آثار حذف شده، غزل «در این سرای بی‌کسی» هوشنگ ابتهاج (سایه)، غزل «جوانی» رهی معیری، شعر «باغ بی‌برگی» اخوان، داستان «حلاج» تذکره‌الاولیاء، شعر «داروگ» نیما یوشیج، داستان «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ»، شعر «مادر» ایرج میرزا و چندین داستان و شعر دیگر دیده می‌شد. به جای این اشعار از آثار شاعران دیگری مانند حمید سبزواری، محمود شاهرخی، فاضل نظری و... استفاده شده بود.

آنچه که به گفته حسین قاسم‌پور مقدم، مدیر گروه تالیف کتاب‌های درسی ادبیات فارسی، براساس خواسته‌های اسناد بالادستی مانند سند تحول بنیادین و سند برنامه درسی ملی اصلاح و بازنگری شدند یا در معرض تالیف جدید قرار گرفته‌اند. او در این باره گفته بود: «وقتی شما در یک نظام ارزشی زندگی می‌کنید برای حفظ کیان آن موظفید که بین دو متن آن را انتخاب کنید که به اعتقادات و باور‌های نظام نزدیک باشد، اما من اسم این را تبعیت از یک ایدئولوژی خاص نمی‌گذارم.»

 

همان زمان وزیر آموزش و پرورش در پی انتقادات بار دیگر مثل امسال دستور پیگیری داد و نوشت:  تغییرات کتب درسی مطرح‌ شده مربوط به سه سال پیش است اما تلنگری برای بررسی بیشتر بود. دستور دادم بررسی کارشناسانه، دقیق و منصفانه‌ای صورت بگیرد.به عنوان وزیر آموزش وپرورش به همه کسانی که دل‌نگران فرهنگ کشور هستند، اطمینان می‌دهم آموزش و‌پرورش پاسدار و مروج سرمایه‌های معنوی کشور است. اما همچنان خبری از این پیگیری و اصطلاح کتاب‌های درسی نیست.

علاوه براین، یازده سال پیش از این هم رئیس وقت سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در پی حذف سلسله‌های پادشاهی از کتاب‌های درسی تاریخ بود. او در این باره به رسانه‌ها گفته بود: «شاه را حذف نکرد‌ه‌ایم، بلکه سلسله شاهنشاهی را از تاریخ کشور حذف کرده‌ایم. در تاریخ به‌عنوان آینه گذشتگان به نام شاهان نیز اشاره می‌شود، ولی در کنار آن‌ها مردم نباید غایب باشند، بلکه باید حضور داشته باشند.»

همچنین به گفته یعقوب توکلی، رئیس وقت گروه مطالعات تاریخ وزارت آموزش پرورش قرار بود کتاب‌های تاریخ جدید این دو مقطع با رویکرد فرهنگی و تمدن‌پرور جایگزین تاریخ‌نگاری‌های سیاسی و نظامی پادشاهان و جنگ‌ها شود. در این رویکرد پادشاهان و جنگجویانی نظیر چنگیز خان مغول یا سلطان محمد شاه و پادشاهان دیگری از این قبیل حذف و به جای آنان به چهره‌های تمدن‌سازی همچون خواجه نصیر طوسی، زکریای رازی، ابوعلی سینا و... پرداخته می‌شد.

اقدامی که در همان زمان موجب انتقادات گسترده قرار گرفت. چنانچه صادق آیینه‌وند، استاد تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، در این باره گفته بود: اگر وزارت آموزش و پرورش قصد نگارش تاریخ علم، ملل، تمدن، علما و... را دارد، تغییر، حذف پادشاهان و افزودن چهره‌های علمی بی‌اشکال است، اما اگر منظور تغییر کتب تاریخ عمومی به‌معنای (HISTORY) است، کاری است عبث و بی‌معنا.