آینده تهران در سه سناریو

ایده‌ای به شهرداری تهران درباره نحوه گسترش فیزیکی پایتخت پیشنهاد شده است که براساس آن محدوده شهر به شکل افقی اجازه افزایش پیدا می‌کند. محتوای این پیشنهاد با طرح جامع شهر تهران مغایرت اساسی دارد و در عین حال روند مهار بزرگ شدن فیزیک شهر را که طی همه سال‌های گذشته جزو خطوط قرمز توصیه‌شده از سوی شهرسازان بوده است، دچار خدشه می‌کند. اکنون بررسی‌ها درباره آینده کالبدی شهر تهران نشان می‌دهد سه گزینه «مردود»، «مشروط» و «مقبول» وجود دارد که صاحب‌نظران حوزه شهری درباره آن توصیه‌هایی را خطاب به مدیران شهرداری مطرح می‌کنند.

آینده فیزیک تهران در سه سناریو بررسی شد اگرچه طی حدود نیم قرن اخیر ضوابط اسناد فرادست توسعه شهری، گسترش کالبدی شهر تهران در محور افقی را رد کرده اما اخیرا ایده‌ای از بالا به مدیریت شهری پیشنهاد شده که بر مبنای آن مقدمات گسترش افقی شهر از سوی تصمیم‌گیران پایتخت فراهم شود. هدف اولیه از طرح این ایده جلوگیری از تضییع حقوق شهروندی و تخریب محیط زیست به واسطه تغییر کاربری در قالب گسترش عمودی شهر عنوان شده از این رو بازگشت به راه گذشته باید جایگزین نسخه فعلی اسناد توسعه شهری قرار گیرد.

به گزارش «دنیای اقتصاد» طی چند دهه گذشته مطالعات صاحبنظران و کارشناسان حوزه اقتصاد شهری، شهرسازی و محیط زیست بر ایجاد محدودیت در روند بارگذاری و افزایش جمعیت‌پذیری شهر تهران تاکید داشته است چراکه این اعتقاد وجود دارد که شهر تهران گنجایش جمعیت‌پذیری و سکونت بیش از حد مشخص را ندارد با اتکا به این دیدگاه نیز، حتی مدیریت شهری در دوره گذشته که به فروش تراکم اضافه برای تامین منابع اداره شهر اعتقاد داشت عنوان می‌شد: عناصر حیاتی شهر در کما قرار گرفته‌اند و گسترش بیش از حد شهر تهران مجاز نیست. با این وجود اخیرا دیدگاهی در خارج از حیطه مدیریت شهری برای فراهم‌سازی گسترش افقی شهر تهران مطرح شده است.

به دلیل طرح مجدد این موضوع، «دنیای اقتصاد» نیز پژوهشی از طیف‌های مختلف صاحبنظر مقامات ارشد دوره گذشته مدیریت شهری و مدیران ارشد این دوره از شورای‌عالی شهرسازی و مدیریت شهری انجام داده تا علاوه بر بررسی ایده گسترش افقی پایتخت، آینده رشد فیزیکی و کالبدی شهر تهران مورد بررسی قرار گیرد و به این سوال پاسخ داده شود که آیا تهران به لحاظ کالبدی و جمعیت‌پذیری گنجایش بیش از وضعیت فعلی را دارد و اگر دارد گسترش شهر تهران در چه محور و جهتی باید ادامه پیدا کند؟

نتایج این بررسی نشان می‌دهد برای فیزیک و کالبد شهر تهران در آینده سه سناریو مطرح است و براساس این سناریو ها، مدیران سابق و کنونی حوزه‌های شهری گزینه‌های مردود، مشروط و مقبول را برای کالبد تهران اعلام کردند.

سناریوی نخست با اشاره به پیشنهاد مطرح شده به مدیریت شهری، رشد و گسترش افقی شهر را مدنظر قرار داده است به‌طوری که در قالب این سناریو، محدوده شهر افزایش پیدا خواهد کرد. سناریوی دوم نیز گسترش شهر در محور عمودی را مطرح می‌کند. در قالب این سناریو، افزایش تراکم ساختمانی و ساخت وسازهای بلندمرتبه محور قرار خواهد گرفت. نهایتا در قالب سومین سناریو، ساماندهی از درون با دو نوع رویکرد بازآفرینی شهر به معنای تخریب و نوسازی ساختمان‌های موجود با توقف جریان افزایش بلندمرتبه‌سازی یا جانمایی مشخص برای ساخت وسازهای بلندمرتبه در محدوده شهری مدنظر است. صاحبنظران و مدیران شهری دوره گذشته و کنونی مدیریت شهری با نگاهی به این سناریوها، رشد فیزیکی تهران در آینده بر مبنای سناریوی نخست را به‌طور کامل مردود اعلام می‌کنند و معتقدند: سناریوی دوم مشروط به لحاظ و رعایت سقف جمعیت‌پذیری می‌تواند اجرایی شود. با این حال سناریوی سوم به‌عنوان سناریوی مقبول فصل مشترک تمامی صاحبنظران حوزه شهری است. صاحبنظران و مدیران ارشد شهرداری برای مردود اعلام کردن سناریوی نخست یعنی گسترش شهر تهران در محور افقی، ۶ دلیل را عنوان می‌کنند.

از دیدگاه آنها، «موانع جغرافیایی شهر تهران» اولین دلیل برای امکان‌پذیر نبودن گسترش محدوده شهر تهران است. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حال حاضر امکان گسترش شهر تهران از جهت شمال به دلیل محدودیت ارتفاعات شمال، شیب زیاد، رخ نمود سنگی و سیاست‌های توقف ساخت وساز در تراز بالای ۱۸۰۰ وجود ندارد. این محدودیت زیست محیطی در جهت شرق پایتخت به دلیل وجود چند پارک ملی نیز قابل مشاهده است. از سمت شمال غرب پایتخت نیز باغات کن به‌عنوان یک ملاحظه زیست محیطی جدی برای گسترش شهر تهران است. در عین حال در غرب پایتخت استقرار صنایع، پیوستگی نقاط جمعیتی و همچنین محدودیت ساخت وساز به‌عنوان دیوار باد و در جنوب پایتخت نزدیکی به کویر و نقاط شهرستانی محدودیت‌هایی را برای گسترش در محور افقی ایجاد کرده است. به این ترتیب برخی ملاحظات سیاسی و قانون تقسیمات کشوری برای گسترش محدوده شهر وجود دارد.

دومین دلیل به مقوله کمربند سبز باز می‌ گردد. پروژه‌های کمربند سبز در شهرها معمولا با هدف ایجاد بادشکن و فیلتر طبیعی به‌منظور مقابله با پدیده گرد و غبار، شن‌های روان، بادهای موسمی و ایجاد اکوسیستم طبیعی پیش‌بینی می‌شوند. یکی از مهم‌ترین تاثیرات این پروژه‌ها توسعه فضاهای سبز شهری و تولید اکسیژن است. بنابراین فعالیت‌های مستقر در کمربند سبز باید با حداقل سطح اشغال و تراکم ساختمانی انجام شوند. تاکید بر پیش‌بینی فعالیت‌های سازگار با محیط زیست در کمربند سبز پایتخت موجب می‌شود تا گسترش محدوده شهر در محور افقی به راحتی امکان‌پذیر نباشد.

صاحبنظران حوزه شهری سومین دلیل مردود دانستن ایده گسترش افقی شهر تهران را، پشتوانه کارشناسی مطالعات توسعه شهری در نیم قرن اخیر عنوان می‌کنند. آنها با طرح این سوال که «اگر گسترش افقی شهر تهران امکان‌پذیر بود پس چرا طی سال‌های گذشته محدوده شهر تهران از ۸۲۰ کیلومتر به حدود ۶۱۵ کیلومتر کاهش پیدا کرده است؟» پاسخ می‌دهند: به پشتوانه مجموعه‌ای از مطالعات کارشناسی و سیاسی، طی سال‌های گذشته کاهش محدوده شهر تهران در دستور کار قرار گرفته است. بنابراین اگر بنا باشد گسترش افقی شهر تهران برخلاف مطالعات چند دهه گذشته در دستور کار قرار گیرد باید مطالعات جدی‌تر ملاک عمل باشد. در عین حال از دیدگاه کارشناسان حوزه برنامه‌ریزی شهری، وضعیت کنونی زیرساخت‌های خدمات‌رسان همچون آب و فاضلاب، برق و گاز و هزینه بالای انتقال به نواحی جدید دلیل دیگری برای توجیه‌پذیر نبودن گسترش شهر تهران در محور افقی است.

نهایتا دلیل پنجم برای رد سناریوی نخست، گسترش حاشیه‌نشینی و ایجاد محدوده جدید حریم برای پایتخت است. به گفته کارشناسان طی سال‌های گذشته با ایجاد محدودیت در ساخت وسازهای محدوده حریم سعی شده تا از گسترش حاشیه‌نشینی و افزایش محدوده مجموعه شهری تهران جلوگیری شود اما گسترش افقی شهر تهران عامل افزایش نگرانی‌ها برای ایجاد محدوده جدید حریم برای شهر تهران است.

محمود اولاد صاحبنظر حوزه برنامه‌ریزی شهری با تاکید بر اینکه هزینه های گسترش افقی شهر تهران بیش از منافع آن است، عنوان کرد: در علم اقتصاد شهر، برای دستیابی به مسیر صحیح گسترش و توسعه شهر، بهینه اندازه تعیین می‌شود در این مدل اندازه بهینه را مجهول معادله قرار می‌دهند و بر این اساس تصمیم‌گیری می‌شود. وی در این باره توضیح داد: گسترش افقی شهر تهران یکسری هزینه اقتصادی شامل افزایش زیرساخت‌های خدماتی، توسعه معابر، افزایش احتمال زمین‌خواری و... دارد و در مقابل منافعی همچون ساخت‌وسازهای ویلایی، کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌ها در برابر حوادث طبیعی همچون زلزله و کاهش هزینه‌های ساخت وساز در مقایسه با بلندمرتبه‌سازی دارد.

با این حال بررسی جامع منافع و هزینه‌های ایده گسترش افقی شهرها نشان می‌دهد درخصوص شهر تهران به دلیل افزایش احتمال تخریب محیط‌زیست و زمین خواری و سایر هزینه‌های جانبی، هزینه‌های گسترش افقی شهر تهران بیش از گسترش عمودی است. اما درخصوص گسترش عمودی شهر تهران ملاحظاتی از سوی کارشناسان شهری مطرح می‌شود. از آنجاکه در قالب این ایده، احتمال افزایش تراکم ساختمانی و بلندمرتبه‌سازی وجود دارد، به گفته کارشناسان سناریوی گسترش عمودی مشروط به رعایت سقف جمعیت‌پذیری ممکن خواهد بود. بررسی‌ها نشان می‌دهد: سقف جمعیت‌پذیری شهر تهران در افق سال ۱۴۰۴ معادل ۱۰ میلیون و ۴۲۰ هزار نفر جمعیت ساکن شب مشخص شده است. مطابق با ظرف جمعیت‌پذیری تعیین شده، گنجایش ظرف ساختمانی پایتخت نیز با توجه به بعد خانوار محاسبه شده است. به این معنی که به ازای ساخت هر واحد مسکونی در شهر تهران معادل ۱/ ۳ نفر ظرفیت‌پذیرش جمعیت جدید در شهر ایجاد می‌شود. به این ترتیب اگر سقف جمعیت‌پذیری شهر تهران در افق ۱۴۰۴ معادل ۱۰ میلیون و ۴۲۰ هزار نفر تعیین شده باشد با توجه به بعد خانوار در شهر تهران که معادل ۱/ ۳ نفر(براساس سرشماری سال ۹۵) است، حداکثر ظرف ساختمانی شهر تهران در افق طرح جامع معادل ۳ میلیون و ۳۶۱هزار واحد مسکونی خواهد بود. آخرین وضعیت ساخت‌وسازهای انجام شده در شهر تهران نیز حاکی از آن است که آمار واحدهای مسکونی در حال استفاده شهر تهران تا پایان سال گذشته به ۲ میلیون و ۹۳۵ هزار واحد رسیده است. مقایسه این عدد با ظرف ساختمانی تعیین شده در طرح جامع شهر تهران نشان می‌دهد: حجم ساختمان‌های احداث شده و در حال استفاده در شهر تهران هم‌اکنون با ظرف ساختمانی تعیین شده برای سال ۱۴۰۴، کمتر از ۴۵۰ هزار واحد مسکونی فاصله دارد.

بنابراین حجم ساخت وسازها تا افق طرح جامع باید به گونه‌ای پیش رود که از این خط قرمز عبور نکند. با این حال کارشناسان معتقدند گزینه مطلوب و مقبول برای شهر تهران توقف گسترش فیزیکی شهر تهران در محور عمودی یا افقی و ساماندهی پایتخت از درون است. گروهی از صاحبنظران حوزه شهری معتقدند: اگر شهرداری تهران بخواهد به طرح‌های جامع و تفصیلی مصوب و سایر سیاست‌های مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری وفادار بماند، در ادامه هیچ پروانه ساختمانی جدیدی جز برای نوسازی بافت فرسوده نباید صادر کند. به تعبیر دیگر آینده کالبدی شهر تهران باید قالب ساماندهی از درون شهر به شکل احیا و نوسازی بافت فرسوده بر مبنای اسناد فرادست شهری تعریف شود.

محمدسعید ایزدی، دبیر شورای عالی شهرسازی و معماری کشور با تاکید بر آنکه گسترش و توسعه شهرها باید در چارچوب سند جامع و تا سقف جمعیت‌پذیری تعیین شده باشد، معتقد است: تهران فرصت توسعه افقی را گذرانده و افزایش جمعیت‌پذیری شهر تهران از طریق توسعه افقی شهر عملی نیست. به گفته وی برای رسیدگی به وضعیت کنونی شهر تهران و مشکلات اولویت‌دار این شهر شامل بدمسکنی، ترافیک و نابسامانی زیرساخت‌ها، گزینه ساماندهی از درون شهر با هدف ارتقای کیفیت زندگی شهروندان باید موردنظر قرار گیرد.