چگونه مالیات کمتری دهیم؟

فرارو- حمید قهوه‌چیان*؛ مالیات ها از جمله مهم ترین منابع درآمدی دولت در ایران محسوب می شوند که می توان آنها را در دو دسته "مالیات های مستقیم" و "مالیات های غیر مستقیم" گنجاند. بر همین اساس "قانون مالیات های مستقیم" مصوب 1366 و اصلاحات بعدی، "قانون مالیات بر ارزش افزوده" مصوب 1387 و مصوبات هیات وزیران در این خصوص مهم ترین منابع حقوقی مالیات ها به شمار می آیند. از جمله مباحث کاربردی در این حوزه، استفاده صحیح از قابلیت های قانونی جهت کاهش یا عدم پرداخت مالیات است که بر اساس آن، مؤديان خواهند توانست با توسل به مواد قانونی، یا مالیات پرداخت نکنند و یا مالیات کمتری بپردازند. این ظرفیت ها به موجب اصل پنجاه و یکم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز اشاره شده اند.

شکل گیری مالیات های مستقیم
پیش از انقلاب مشروطه، مالیات ها بیشتر شامل مالیات های مستقیم بوده و بنا به میل و سلیقه حاکم وضع می شدند اما پس از انقلاب مشروطه این موضوع در صلاحیت انحصاری مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. قبل از تصویب اولین قانون مالیات های مستقیم  در سال 1345، مالیات ها بدون تجمیع در قانون واحد و به صورت مجزا تصویب می شدند که می توان به "قانون مالیات بر درآمد"، "قانون مالیات بر ارث" و "قانون مالیات بر مستغلات" اشاره کرد. برای اولین بار در سال 1345 انواع مالیات های مستقیم در یک قانون واحد تجمیع و در عنوان آن واژه "مالیات" به صورت جمع یعنی "مالیات های مستقیم" به کار رفت. این قانون در سال 1366 بازنگری و مجددا بازنویسی شد و هم اکنون این قانون و اصلاحات بعدی آن، مبنای قانونی نظام مالیات های مستقیم می باشد. با این وجود نباید قانون مالیات های مستقیم را تنها قانون مالیاتی به شمار آورد، چرا که قوانین موضوعه دیگری نیز به صورت موردی، قواعدی در این خصوص بیان کرده اند. مالیات بر ارث، مالیات بر درآمد املاک، مالیات بر حقوق و مالیات بر درآمد مشاغل از مهم ترین انواع مالیات های مستقیم به شمار می روند.

دایره شمول پرداخت مالیات های مستقیم
پرداخت مالیات های مستقیم با احراز"تابعیت ایرانی" یا "وجود درآمد یا دارایی در ایران" ضروری می گردد. بر این اساس كليه مالكين اعم از اشخاص حقيقي يا حقوقي نسبت به اموال يا املاك خود واقع در ايران، هر شخص حقيقي ايراني مقيم ايران نسبت به كليه درآمدهایي كه در ايران يا خارج از ايران تحصيل مي‌نمايد، هر شخص حقيقي ايراني مقيم خارج از ايران نسبت به كليه درآمدهایي كه در ايران تحصيل مي‌كند، هر شخص حقوقي ايراني نسبت به كليه درآمدهایي كه در ايران يا خارج از ايران تحصيل مي‌نمايد و هر شخص غيرايراني (‌اعم از حقيقي و يا حقوقي) نسبت به درآمدهایي كه در ايران تحصيل مي‌نمايد و همچنين نسبت به درآمدهایي كه بابت ‌واگذاري امتيازات يا ساير حقوق خود و يا دادن تعليمات و كمك‌هاي فني و يا واگذاري فيلم‌هاي سينمایي از ايران تحصيل مي‌كند باید مالیات پرداخت کنند. در نتیجه باید گفت اصل بر پرداخت مالیات در قبال هرگونه درآمد و دارایی در ایران و توسط ایرانیان است اما ظرفیت هایی در قوانین ایجاد شده که به استناد آن می توان مالیات پرداخت نکرد و یا از میزان آن کاست.

معافیت های مالیاتی
معافیت های مالیاتی متعددی در قانون مالیات های مستقیم و سایر قوانین موضوعه پیش بینی شده که منجر به تخصیص مواردی از شمول قلمرو عام مالیاتی می شوند به عبارت دیگر، مواردی که باید مشمول مالیات گردند به دلایلی یا از شمول مالیات خارج و یا از میزان آنها کاسته می شود. معافیت های مالیاتی را می توان از حیث مشروط یا منجز، مقید یا مطلق، دایمی یا موقت و کلی یا جزیی بودن، مورد بررسی و مقایسه قرار داد. معافیت مالیاتی به مأخذ مالیاتی مربوط شده و تاریخ تعلق آن به قبل از تعیین میزان مالیات باز می گردد.

مأخذ مالیاتی (Tax Base) مبنایی است که مالیات بر آن وضع و از روی آن محاسبه می شود. این مأخد ممکن است با درآمد سالانه یا قیمت ماترک متوفی، یک شغل یا خواص برخی اجناس مشخص شود. معافیت های مالیاتی را می توان بر اساس "مرجع" و "موضوع" تقسیم کرد، بر این اساس، برخی مراجع از شمول قواعد مالیاتی مستثنی شده اند که از مهم ترین آنها می توان به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتي، دستگاه‌هايي كه بودجه آنها وسيله دولت تأمين مي‌شود، شهرداري ها، بنيادها و نهادهاي انقلاب اسلامي داراي مجوز معافيت از طرف حضرت امام خميني (ره) و مقام معظم رهبري از پرداخت مالیات مستثنی هستند، اشاره کرد اما شرکت های دولتی و نیز سهم درآمد یا سود شرکت هایی که قسمتی از آنها متعلق به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتي، دستگاه هايي كه بودجه آنها وسيله دولت تأمين مي‌شود، شهرداري‌ها و بنيادها و نهادهاي انقلاب اسلامي می باشند از پرداخت مالیات های مستقیم مستثنی نبوده و موظف به پرداخت مالیات بر درآمد خویش هستند. علاوه بر مراجع، برخی موضوعات نیز از پرداخت مالیات معاف شده اند، برای مثال درآمد اشخاص حقيقي و حقوقي در مناطق آزاد تجاری و صنعتی یا درآمد حاصل از كليه فعاليت هاي كشاورزي، دامپروري، دامداري، پرورش ماهي، زنبور عسل و طيور، صيادي و ماهيگيري، نوغانداري، احيای مراتع و جنگل ها، باغات و اشجار از پرداخت ماليات معاف شده اند.

مالیات با نرخ صفر
میزان مالیات ها پس از اعمال نرخ در مأخذ مالیاتی به دست می آید. منظور از مالیات با نرخ صفر آن است که پس از تسلیم اظهارنامه، دفاتر قانونی، اسناد مدارک حسابداری توسط مؤدي به سازمان امور مالیاتی کشور، این سازمان درآمدهای مشمول مالیات مؤدي را با نرخ صفر محاسبه و در نتیجه مالیاتی از این حیث پرداخت نخواهد شد. مالیات با نرخ صفر پس از تصویب "قانون رفع موانع توليد رقابت پذير و ارتقاي نظام مالي كشور" مصوب 1394 در نظام حقوقی ایران به رسمیت شناخته شده و به موجب آن، برخی معافیت ها به مالیات با نرخ صفر تبدیل شدند. معافیت مالیاتی به مأخذ باز می گردد ولی مالیات با نرخ صفر به نرخ  مالیات مربوط است در نتیجه این امکان برای دولت هست که تنها با اصلاح قانون و تجدیدنظر در نرخ، مجددا مالیات مربوط را وصول کند اما در صورت معاف بودن موضوعی از شمول مالیات، ناگزیر از بازتعریف مأخذ آن بوده که این موضوع می تواند با مشکل تصویب در مجلس شورای اسلامی یا اعتراضات عمومی همراه شود. برای ذکر نمونه می توان به بیست درصد درآمد حاصل از صادرات با مواد خام یا صد در صد درآمدهای صندوق حمایت از توسعه بخش کشاورزی، شرکت های تعاونی روستایی، عشایری، کشاورزی، صیادان، کارگزی، کارمندی، دانشجویان، دانش آموزان  و اتحادیه های آنها اشاره کرد که مشمول مالیات با نرخ صفر شده اند.

بخشودگی مالیاتی
 در مباحث مالیاتی بخشودگی در دو بحث "بخشودگی جرایم مالیاتی" و "بخشودگی اصل مالیات" مطرح می شود. بخشودگی مالیاتی به میزان مالیات پس از اعمال نرخ در مأخذ موضوعیت می یابد که برای نمونه، پنجاه درصد مالیات حقوق کارکنان شاغل در مناطق کمتر توسعه یافته بخشوده می شوند. اما بخشودگی جرایم مالیاتی بحث متفاوتی است که بر اساس آن، تمام يا قسمتي از جرايم مقرر در قانون مالیات های مستقیم به درخواست مؤدي با توجه به دلايل ابرازي مبني بر خارج از اختيار بودن عدم انجام‌تكاليف مقرر و يا در نظر گرفتن سوابق مالياتي و خوش حسابي مؤدي به تشخيص و موافقت سازمان امور مالياتي كشور می تواند بخشیده شود.

تخفیف مالیاتی
 تخفیف مالیاتی به معنای کاستن از نرخ های مالیاتی است. نرخ مالیاتی (Tax Rate) درصدی از مبنای مالیات می باشد که مبنای محاسبه مالیات قرار می گیرد یا به عبارت دیگر رقمی است که میزان برداشت از مأخذ مالیات را تعیین می کند. تخفیف مالیاتی نیز همچون بخشودگی مالیاتی پس از تعیین مبلغ مالیات موضوعیت می یابد. برای مثال در قانون مالیات های مستقیم ذکر شده است که جمع درآمد شركت‌ها و درآمد ناشي از فعاليت‌هاي انتفاعي ساير اشخاص حقوقي كه از منابع مختلف در ايران يا خارج از ايران تحصيل‌مي‌شود، پس از وضع زيان‌هاي حاصل از منابع غيرمعاف و كسر معافيت‌هاي مقرر به استثناي مواردي كه داراي نرخ جداگانه‌اي‌مي‌باشد، مشمول ماليات به نرخ بيست و پنج درصد خواهند بود. با این وجود درآمد مشمول ماليات ابرازي شركت ها و اتحاديه هاي تعاوني متعارف و شركت هاي تعاوني سهامي عام، مشمول بيست و پنج درصد تخفيف از نرخ اشاره شده گردیده اند.

تشویق مالیاتی
 فصل هفتم قانون مالیات های مستقیم به بحث تشویقات و جرایم مالیاتی پرداخته و بر این اساس، تشویقات مختلفی برای خوش حسابی مالیاتی پیش بینی شده است. برای مثال چنانچه اشخاص حقوقي یا حقيقي طي سه سال متوالي ترازنامه و حساب سود و زيان ‌و دفاتر و مدارك خود را مطابق قبول هيأت هاي حل اختلاف مالياتي پرداخت كرده باشند، معادل پنج درصد اصل ماليات سه سال مذكور به عنوان جايزه خوش حسابي از محل وصولي‌هاي جاري پرداخت يا در حساب سنوات بعد آنان منظور می شود یا مطابق پیش بینی دیگری به عنوان تشویق، معادل چهار درصد از ماليات هاي پرداختي مؤدي تا سررسيد مقرر به عنوان جايزه خوش حسابي از بدهي مالياتي او كسر می گردد.

هزینه های قابل قبول و استهلاک مالیاتی
 از مهم ترین انواع مالیات های مستقیم، مالیات بر درآمد است، بر این اساس درآمد مؤديان از كل فروش كالا و خدمات به اضافه ساير درآمدهاي آنان كه مشمول ماليات¬های شناخته شده دیگر نشده اند، پس از كسر هزينه‌هاي قابل قبول و‌ استهلاكات محاسبه می شود. بنابراین ارایه درست هزینه های قابل قبول و ‌استهلاكات به انضمام اسناد و مدارک متقن و قانونی می تواند از میزان مبلغ مالیاتی مؤديان بکاهد. هزينه‌هاي قابل قبول هزينه هایي هستند كه در حدود متعارف متكي به مدارك بوده و منحصراً مربوط به تحصيل درآمد موسسه در دوره مالي مربوط با رعايت حد نصاب هاي مقرر قانونی باشند که در ماده (148) قانون مالیات های مستقیم مشخص شده اند. همچنین هزینه های مربوط به استهلاک آن قسمت از دارايي‌هاي استهلاك‌ پذير هستند كه بر اثر به‌ كارگيري يا گذشت زمان يا ساير عوامل و بدون توجه به تغيير قيمت ها، ارزش آنها تقليل مي‌يابد. در مواردي كه هزينه‌اي در قانون مالیات های مستقیم پيش بيني نشده يا بيش از نصاب هاي مقرر در اين قانون بوده ولي پرداخت آن به موجب قانون و يا مصوبه هيات وزيران صورت گرفته باشد، قابل قبول خواهد بود و از میزان مالیات خواهد کاست.

کلام آخر
ارایه اظهارنامه مالياتي، دفاتر و يا اسناد و مدارك در موعد مقرر، شرط برخورداري از عناوین یادشده جهت کاهش یا عدم پرداخت مالیات در قوانين مالیاتی مي‌باشد و در صورت عدم ارایه مدارک یادشده، مؤدي مطابق احكام و ضوابط اين قانون مشمول ماليات، جريمه و مجازات مي‌شود. همچنین بهره مندی از موارد یادشده نیازمند استناد و استدلال حقوقی و احاطه به قوانین و مقررات مالیاتی است چرا که عناوینی که منجر به کاهش یا رفع مالیات می شوند دارای مصادیق متعددی بوده که این موارد با مباحث مالی نیز آمیخته شده اند و از این رو همراهی کارشناسان حقوقی که با موازین مالی و محاسباتی آشنا هستند پیش و حین انجام امور اقتصادی و نیز طرح به موقع، مستند و مستدل موضوع در سازمان امور مالیاتی کشور و مراجع حل اختلاف مالیاتی می تواند ظرفیت های موجود را بالفعل نموده تا مؤديان یا مالیات کمتری بپردازند و یا اصلا مالیاتی پرداخت نکنند.

* دانشجوی دکترای حقوق عمومی