براساس تحقیقات انجام‌شده و آمارهای موجود، به‌رغم افزایش ارزش افزوده بخش خدمات (به قیمت جاری) در حوزه رستوران و هتلداری در ایران، سهم این هزینه در سبد خانوارهای ایرانی کاهش یافته است و کارشناسان دلیل آن را کاهش قدرت خرید خانوارها در این بخش عنوان می‌کنند.
از سوی دیگر سفرهای خارجی ایرانی‌ها همچنان در تراز با ورود گردشگران خارجی به کشور قرار نگرفته است، اما میزان این سفرهای خارجی در سال‌های اخیر با کاهش همراه بوده است.
سفر داخلی منهای هتل!کاهش سهم هزینه‌کرد خانوارها در این بخش در مقایسه با دیگر بخش‌ها، درحالی‌که سفرهای داخلی در سال‌های اخیر بیشتر شده و این مقوله رفته رفته جای خود را به عنوان یک کالا در سبد خانوار باز کرده است، نشان‌دهنده تامین نیازهای اقامتی از طرقی غیر از اقامت در هتل‌ها است؛ موضوعی که با عنایت به آمار منتشر شده در خصوص سفرهای نوروزی، به‌عنوان مقطعی که کشور با بیشترین میزان تقاضا برای سفرهای داخلی روبه‌رو است، قابل تایید است.
بنا بر گزارش‌های منتشر شده از سوی ستاد هماهنگی خدمات سفر، حداقل در سال‌های اخیر، خانواده‌ها شب‌های سفر خود را با اقامت در چادرهای مسافرتی، کمپ‌های موقت و دائم و همچنین ماندن در مدارسی که برای این منظور مهیا می‌شوند، به صبح رسانده‌اند.
چنین آماری اگرچه در نگاه نخست دلگرم‌کننده و نویددهنده رشد تقاضا برای سفرهای داخلی است، اما نمی‌تواند به معنای رشد و توسعه گردشگری داخلی به‌عنوان یک صنعت باشد؛ چراکه در این شکل از مسافرت‌ها، صنایع وابسته به گردشگری از جمله صنعت هتلداری فعال نمی‌شود و عملا مزایای اقتصادی‌ای که انتظار می‌رود به دنبال افزایش سفرهای داخلی به حرکت درآید، شکل نمی‌گیرد.
در همین راستا، اتاق تهران در گزارشی که اخیرا منتشر کرده، آثار اقتصادی سفر و گردشگری در ایران را مورد بررسی قرار داده است. در این گزارش که به همت طاهره کریمی دستنایی و بر اساس اطلاعات حساب‌های ملی بانک مرکزی ایران تهیه شده، ارزش افزوده‌ای که بخش خدمات در حوزه رستوران و هتلداری در ایران ایجاد کرده، در سال 1391 برابر 6/ 20 هزار میلیارد ریال عنوان شده، که نسبت به سال قبل خود که این رقم 2/ 18 هزار میلیارد ریال بوده، رشد داشته است.
همچنین در این سال سهم ارزش افزوده رستوران و هتلداری از تولید ناخالص داخلی کشور(بدون درنظر گرفتن نفت) برابر با 35/ 0 درصد بوده است. در ادامه این گزارش آمده است: «مقایسه ارزش افزوده به قیمت ثابت سال 1383 حاکی از کاهش آن در سال 1391 نسبت به 1390 است که این امر می‌تواند ناشی از رشد بیش از 30 درصدی شاخص قیمت ضمنی این گروه از فعالیت‌ها در سال 1391 و تحت تاثیر پیامدهای منفی اعمال تحریم‌ها باشد.»
در این بررسی همچنین تصریح شده: «از منظر هزینه‌ها، بررسی روند هزینه ناخالص سالانه هر خانوار در گروه هتل و رستوران از سال 1390 تا 1393 نشان می‌دهد که این هزینه افزایش داشته اما سهم آن از کل هزینه خانوار روند کاهشی در پیش گرفته است. بر این اساس می‌توان گفت اگر چه خانوارهای ایرانی از سال 1390 تا 1393 به‌طور متوسط در هر سال هزینه بیشتری را به بخش هتل و رستوران اختصاص داده‌اند، اما سهم این هزینه در سبد خانوارها روندی نزولی داشته که حاکی از افزایش قیمت‌ها بوده است.»
نکته مهم و قابل تامل دیگر در این گزارش این است که با مراجعه به اجزای هزینه رستوران و خوراک که در آمار بانک مرکزی، مشاهده می‌شود، از کل هزینه‌ای که خانوارها در بخش هتل و رستوران می‌کنند بالغ بر 96 درصد از آن هزینه‌های مربوط به غذا و خوراک و آشامیدنی است و تنها 4/ 0 درصد از آن در قسمت هتل و مسافرخانه هزینه می‌شود.
به عبارتی هزینه‌ای که خانوارهای ایرانی برای اقامت در هتل‌ها و مسافرخانه‌های داخلی می‌کنند، سهم بسیار کمی در هزینه خانوارها دارد. در ادامه این بحث، میزان هزینه‌ای که خانوارهای ایرانی در هر یک از استان‌ها به‌طور متوسط طی هر سال در بخش هتل و رستوران متقبل می‌شوند، با یکدیگر مقایسه شده است.
به این ترتیب سمنان، کرمان، مرکزی، هرمزگان، کهکیلویه و بویر احمد، اصفهان، تهران و همدان، استان‌هایی هستند که متوسط هزینه ناخالص سالانه هر خانوار در آنها در بخش هتل و رستوران بیش از 8 میلیون ریال است.
وضعیت تراز بازرگانی خدمات مسافرتدر بخش دیگری از این گزارش، درآمدهای حاصل از صادرات گردشگری بین‌المللی تحت‌عنوان صادرات خدمات مسافرت مورد اشاره قرار گرفته است. منظور از صادرات خدمات مسافرت، هزینه‌ای است که گردشگران بین‌المللی در داخل کشور پرداخت می‌کنند و منظور از واردات خدمات مسافرت، هزینه‌هایی است که به‌وسیله گردشگران داخلی در خارج از مرزهای ایران انجام می‌شود.
براساس آمارهای بانک مرکزی، در سال 1393 درآمد حاصل از صادرات خدمات مسافرت حدود 4/ 3 میلیارد دلار بوده است. از این میان، حدود 8/ 2 میلیارد دلار به سفر شخصی و 671 میلیون دلار به سفر تجاری اختصاص داشته است.
بنا بر این گزارش، با شروع تحریم‌ها، واردات خدمات مسافرت در سال 1391 نسبت به سال قبل خود با کاهش حدود 11 درصدی مواجه شده اما از سال 1392 مجددا روندی افزایشی را در پیش گرفته است. در بخش دیگری از گزارش اتاق بازرگانی تهران ضمن اشاره به نرخ ارز و نقش آن در گردشگری کشور، تصریح شده است: «با توجه به جهش نرخ ارز در سال‌های 1390 و 1391 و همچنین کاهش شدید درآمد سرانه در این سال‌ها، احتمال می‌رود افزایش رقم واردات خدمات مسافرت در سال 1392 بیش از همه ناشی از افزایش نرخ ارز و نه رشد تعداد گردشگران ایرانی به سایر کشورها بوده باشد.»
همچنین این بررسی نشان داده که صادرات خدمات مسافرت نیز طی سال‌های 1390 و 1391 کاهش یافته و با توجه به کمتر بودن مقدار صادرات از واردات مسافرت، تراز بازرگانی خدمات مسافرت همواره منفی بوده است. بر همین اساس، تراز بازرگانی خدمات مسافرت نشان می‌دهد به‌رغم اینکه همواره صادرات مسافرت از واردات آن پایین‌تر بوده، اما در سال‌های اخیر صادرات مسافرت افزایش یافته و واردات آن در حال کاهش است؛ بنابراین تراز بازرگانی خدمات مسافرت طی سال‌های اخیر بیشتر شده است.
در این گزارش خاطر نشان شده است: «اگرچه در سال‌های 1390 و 1391 میزان صادرات مسافرت در مقایسه با سال 1389 کاهش یافته، اما سهم آن از صادرات خدمات طی سال‌های 89 تا 93 همواره روندی صعودی داشته است؛ به جز سال 1391 که با اندکی کاهش نسبت به سال قبل خود مواجه شده و از 5/ 27درصد به 4/ 36 درصد رسیده است.»
بنا بر گزارش اتاق تهران، سهم صادرات مسافرت از کل صادرات کالا و خدمات سهم نسبتا کوچکی است و طی سال‌های مورد بررسی (به جز سال 90 که نسبت به سال قبل خود کاهش یافته) روندی افزایشی داشته و از 2درصد در سال 1389 به 6/ 3درصد در سال 1393 رسیده است.
همچنین سهم صادرات خدمات مسافرت از کل صادرات خدمات در سال 1393 برابر با 4/ 36درصد و از کل صادرات کالا و خدمات کشور در همین سال معادل 6/ 3 درصد بوده است.» درباره واردات نیز در این گزارش گفته شده است: «نسبت واردات مسافرت به واردات خدمات کشور نیز طی سال‌های 1389 تا 1392 روند صعودی داشته و از 1/ 51 درصد به 4/ 55 درصد رسیده اما در سال 1393 این نسبت با کاهش مواجه شده و به 9/ 53 درصد رسیده است. همچنین نسبت واردات مسافرت به کل واردات کالا و خدمات نیز در سال‌های 1391 و 1392 با افزایش و در سال 1393 با کاهش نسبت به سال قبل خود مواجه بوده است.»
این گزارش می‌تواند مبنای مناسبی برای تحلیل نحوه سفرهای داخلی و خارجی ایرانی‌ها باشد و الگوی قابل مقایسه‌ای از این سفرها به دست دهد.
