جنجال‌های انتقال آب یک سد

 «٧٧ سد بزرگ کشور آب ندارند و کشور با کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند اما آب سد داریان به عراق تخلیه شده است.» تازه‌ترین جنجال سد داریان این است. پیش از این ترس غرق‌شدن چشمه تاریخی «کانی بل» در سد داریان، تا مدت‌ها چالش مهم محیط‌زیست و میراث فرهنگی کردستان بود و حالا بعد از پا گرفتن سد و دست رد زدن به سینه تمام معترضان، تخلیه مخزن سد نو پا، معضل دوباره‌ای شده است. حاشیه‌های آبگیری این سد یکی و دو تا نبود، از محوطه‌های تاریخی کاوش نشده تا بلعیده شدن چشمه بل و راه افتادن کمپین نجات‌بخشی و اعتصاب غذای مردم برای جلوگیری از غرق‌شدنش. آذر پارسال، در غوغای اعتراضات بود که سد را آبگیری کردند، اما چنان شتابزده که حتی وزیر نیرو هم از افتتاحش با خبر نبود.

اکنون گزارش‌های وزارت نیرو درباره کاهش مخزن آب سدها با مسأله تخلیه مخزن سد داریان به سوی کشور عراق همزمان شده و بخشیدن منابع آب کشور درشرایط کم‌آبی سروصدا به پا کرده است.
در آخرین عکس‌العمل‌ها «محمد درویش»، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت از محیط‌زیست که به تازگی در بازدید از این سد با مخزن خالی از آب مواجه شده، در کانال تلگرامی خود نوشته است: «درحالی ‌که از مجموع ۱۶۹ سد بزرگ ایران، ۷۷ سد آب ندارند؛ ۲۱ شهریور ۹۵ که به محل احداث سد داریان و کانی بل رفته بودم، مشاهده کردم که به دستور مدیران آب نیرو و سد داریان؛ سدی که هنوز سه‌ماه از آبگیری کاملش نمی‌گذرد، تمامی اندوخته آبی پشت سد به میزان بیش از ۳۲۰‌میلیون مترمکعب رها شد و به کشور عراق رفت! این درحالی است که وزارت نیرو درگزارش اخیرش می‌گوید: از مجموع ۱۶۹ سد بزرگ کشور تنها ۲۰ سد دارای بیش از ۹۰‌درصد موجودی آب هستند!»
به دنبال این اتفاق در روزهای اخیر، دلایل مختلفی برای تخلیه مخزن سد تراشیده شده، منتقدان از مشکلات جدی سد گفته‌اند و اتفاق ناگهانی که از دیگران مخفی می‌شود و دست‌اندرکاران از «تکمیل زیرساخت‌ها» و «ساخت جاده». این‌طور که «عیسی بزرگ‌زاده»، معاون فنی شرکت مدیریت منابع آب و نیروی ایران به خبرگزاری رهنما كشت، توضیح داده، آنچه اتفاق افتاده، نه تخلیه سد که کاهش ارتفاع آب پشت مخزن است. به گفته او، این کاهش ارتفاع از قبل برنامه‌ریزی شده بوده و با هدف تکمیل بخش‌هایی از سازه‌های جنبی سد نظیر جاده و بعضی اقدامات تکمیلی، انجام شده است. «آبگیری بخشی از عملیات اجرایی سد است. مرحله‌ای قبل از بهره‌برداری است تا کنترل کیفیت سد انجام شود. آبگیری را انجام دادیم تا اثبات شود که پیمانکار سد کار خود را درست انجام داده است.»

اگرچه انتقادات در فضای مجازی اینترنتی همچنان ادامه دارد، اما اظهارات هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در گفت‌وگو با «شهروند» هم تأییدی بر این مدعاست. او معتقد است درجریان ساخت یک سد به دست مجری طرح، پیش از آن‌که پروژه به کارفرما تحویل داده شود، یکی- دو‌سال به صورت آزمایشی آبگیری انجام می‌شود تا همان چیزی که کارفرما خواسته از آب دربیاید. «خیلی عجیب نیست که درطول دوره آبگیری آزمایشی، با روشدن مشکلات فنی، آب سد تخلیه شود. این اتفاق می‌افتد تا پایداری و مقاومت بنا بررسی و معلوم شود درحالت عادی درست کار خواهد کرد یا نه تا در زمان بهره‌برداری مشکل غیرقابل حلی پیش نیاید. ماجرا خیلی پیچیده نیست، پروژه هنوز در دست شرکت آب نیرو است و درحال آزمایش. قرار نیست دراین‌باره مخفی‌کاری بشود. به ‌زودی وزارت نیرو دراین‌باره اطلاع‌رسانی می‌کند.»

چرا آب داریان به عراق رفت؟
جدای از جدالی که بر سر ساخت این سد پیش آمد و اعتراض فعالان محیط‌زیست و میراث فرهنگی که عکس‌العمل مسئولان را به دنبال داشت؛ این‌بار دعوا بر سر این است که چرا آب تخلیه‌شده به کشور عراق رفته است یا چرا این سد را ساختید و چشمه بل فدا شد و حالا از آبگیری‌اش صرف‌نظر کردید؟
مجریان طرح تاکنون درباره این اتفاق اظهارنظری رسمی نداشته‌اند، اما زمزمه انتقال آب مخزن به عراق به گوش همه رسیده و عکس‌العمل‌هایی درپی داشته است. داریان سدی خاکی با مخزن ٣٣٨‌میلیون مترمکعبی است که در نزدیکی شهر پاوه روی رودخانه «سیروان» ساخته شده است. پیوستن رود سیروان به دو رود دیگر «زالم»، و «تنجه»، رود «دیاله» را تشکیل می‌دهد و دیاله درجنوب بغداد به «دجله» می‌ریزد.

سوال این است، چرا آب داریان به عراق رفت؟ معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو دراین‌باره می‌گوید: «این آب که منشعی مرزی دارد تا پیش از این هم درکشور عراق استفاده می‌شد، حالا هم اوضاع فرقی نکرده است. از طرف دیگر باید درنظر داشت که اگر ما معتقدیم باید راه آب‌ها را ببندیم که از کشور خارج نشود، این موضوع از طرف دیگر کشورها هم بر ما صادق می‌شود. در این صورت آنها هم ادعا می‌کنند که می‌توانند راه آب را از شرق بر ایران ببندند، اتفاقی که اکنون ‌هامون را با خشکی مواجه کرده است و مسئولان دیپلماسی کشور به دنبال حل آن هستند. درباره آب باید دیپلماسی هوشمندانه به کار بگیریم و بدون داشتن اطلاعات درست، این مسأله را جنجالی نکنیم. مسئولان از این موضوع باخبرند و مدیریتش کرده‌اند.»

«خالی شدن ٧٧ سد طبیعی است»
وزارت نیرو، همین ٣روز پیش، در روزهای پایانی ‌سال‌جاری آبی، اعلام کرد که ذخیره آب ۷۷ سد بزرگ کشور، کمتر از ۴۰‌درصد است. دیده شدن این گزارش درحالی است که بحث کمبود آب، که مشکل مهم محیط‌زیست کشور است، هر تابستان، داغ و هر پاییز با بارش باران فراموش می‌شود.
این میان بعضی کارشناسان معتقدند، خالی بودن سدها به خاطر بزرگ بودن آنها به نسبت بارش منطقه است. تورج فتحی، کارشناس منابع آب معتقد است؛ درکنار کمبود آب، ابعاد سدهای ایران اغلب با میزان بارش منطقه زمین تا آسمان فرق دارد. او به «شهروند» می‌گوید: «شاید یک دلیل این کار کنترل سیلاب، مقاوم‌سازی زلزله و جلوگیری از مخاطرات باشد اما همه این آسیب‌ها قابل محاسبه است و نیازی نیست برای حلش پروژه را بزرگتر کرد. در بیشتر موارد پروژه‌های سدسازی کشور از میزان بارش مورد انتظار منطقه بزرگتر است و با این روندی که بین سدسازان همه‌گیر شده، نه‌تنها ظرفیت مورد انتظار سد پر نمی‌شود بلکه هزینه پروژه هم بالاتر می‌رود.»

ازطرف دیگر، این‌طور که هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو می‌گوید، خالی بودن سدها را می‌توان به گرمای تابستان و فصل کشاورزی نسبت داد. «در تمام دنیا با پایان فصل زراعی، مخزن سدها خالی‌تر می‌شود. بعد از فصل مصرفی آب و درپایان‌ سال آبی (شهریور هرسال) مخازن به پایین‌ترین سطح خود می‌رسند. بارش‌ها از پاییز شکلی طبیعی به خود می‌گیرد و آب مخازن سدها بسته به اقلیم و رژیم بارشی، متفاوت است.» این استدلال اما کاهش محسوس بارندگی در سال‌های اخیر را انکار نمی‌کند. براساس آمار وزارت نیرو، در یک‌دهه اخیر؛ بارش‌ها از حد متوسط هم کمتر بوده است، هرچند امسال بارش‌ها درکشور به حد متوسط رسیده و مسئولان عبارت «خوشبختانه» را به این آمار اضافه می‌کنند.

باید مصرف سالانه آب ٣٠‌میلیارد مترمکعب کمتر شود
به گفته معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو، در خالی بودن سدها دو پدیده دخیل‌اند؛ یکی کاهش باران و دیگری کاهش ریزش برف. «از ‌سال ١٣٧٨ به بعد، تغییر محسوسی در رژیم رودخانه‌ها پدید آمد و میزان بارندگی دریافتی ١٠‌درصد کمتر شد و تعداد بارش‌های کمتر از ٥میلیمتر در اکثر نقاط و کمتر از ١٠میلیمتر در بخشی از نقاط کشور افزایش پیدا کرد؛ بارش‌هایی که به روان آب و جریان رودخانه‌ای تبدیل نمی‌شود و فقط سبب تبخیر و تعرق است. به‌علاوه، کاهش ریزش برف هم که در گذشته به ٢٥‌درصد می‌رسید، عامل دیگری است که اکنون به کمتر از ١٥‌درصد رسیده.»
به نظر می‌رسد این دو پدیده در همراهی با افزایش آب مصرفی در بخش‌های شرب، کشاورزی و صنعت، باعث شده کمبود آب بیش ازپیش به چشم بیاید. حقیقت را باید از زبان آمار شنید. براساس گزارش‌های وزارت نیرو، مصرف ٤٠ تا ٤٥‌میلیارد مترمکعبی سالانه آب در سال‌های ١٣٣٥ تا١٣٤٠، اکنون به ١٠٠‌میلیارد مترمکعب رسیده است. آمار بالای مصرفی که به گفته کارشناسان اگر با همین روند ادامه داشته باشد، بحران خواهد آفرید. درحالی با این عدد ١٠٠‌میلیارد مترمکعبی مصرف آب روبه‌رو هستیم که اکنون کل منابع آب تجدیدپذیر کشور کمتر از ١٢٠‌میلیارد مترمکعب است. معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو معتقد است، برای رسیدن به شرایط بهره‌برداری پایدار باید مصرف آب را در دوره‌ای ٢٥ساله به سالانه ٧٠‌میلیارد مترمکعب رساند، رقمی معادل ٦٠‌درصد منابع آب تجدیدشونده کشور است و به تالاب‌ها و رودخانه‌ها فرصت زندگی خواهد داد.