۷۰ درصد جمعیت تهران مازاد است

نتایج یک تحقیق علمی نشان می دهد بیش از ۷۰ درصد از جمعیت تهران نسبت به حد بهینه و اندازه مطلوب شهری مازاد است چراکه تهران فقط می‌تواند برای ۲.۳ میلیون نفر زندگی مطلوب فراهم آورد. از سوی دیگر این تحقیق نشان می دهد منافع حاصل از مهاجرت به تهران همچنان تا سقف جمعیتی ۱۱.۵ میلیون نفری برای مهاجرین مثبت و تحریک کننده است.

به گزارش ایسنا، انجمن علمی اقتصاد شهری، بسترسازی برای اجرای الگوی اقتصاد مقاومتی در حوزه شهری را مورد بررسی قرار داده که «مقاوم سازي اقتصاد شهري از طريق بهينه­ يابي جمعيت شهري» یکی از مقالات آن بوده است.

در این تحقیق اندازه كارا شهر براي شهر تهران در سطح ۲ ميليون و ۳۸۵ هزار نفر عنوان شده که نشان مي دهد جمعيت شهر تهران سال ها است از سطح كارا عبور كرده است.

يكي از مهمترين مشخصات كه اقتصاد ايران نيز از آن رنج مي‌برد بهره وري اقتصاد است. بهره وري در سطح اقتصاد شهري به معناي برخورداري مناسب از صرفه‌هاي تجميع (محلي و شهري) است. در واقع شهري كه بتواند توازن مناسبي ميان صرفه‌هاي تجميع و اثرات ازدحام ايجاد كند به عنوان شهر كارا شناخته مي‌شود. افزايش جمعيت از يك طرف صرفه‌هايي براي شهر ايجاد مي‌كند كه در ادبيات با عنوان اثرات خارجي جاكوبزي و مارشال، ارو و رومر نيز شناخته مي‌شود. از طرف ديگر اثرات خارجي منفي و آثار ازدحام از جمله آلودگي، ترافيك و ... همگام با افزايش جمعيت ايجاد مي‌شود. آن سطح از جمعيت كه منجر به حداكثر شدن خالص صرفه‌ها شود اندازه كاراي شهر شناخته مي‌شود و با خود مقاومت اقتصاد شهري را همراه خواهد داشت.

به غير از ريشه‌هاي ملي و اسلامي اقتصاد مقاومتي، اين مفهوم داراي ريشه هاي در ادبيات علم اقتصاد و همچنين در سطح بين المللي نيز مي‌باشد. براي مثال تاب آوري اقتصادي resilience Economic، آسيب پذيري اقتصادي Economic Vulnerability، غير شكنندگي اقتصادي Economic Anti-fragility، استحكام اقتصاديEconomy solidarity، بازدارندگي اقتصادي، Economic deterrence و ...

از جمله وسيع ترين ادبيات به تاب آوري اقتصادي باز ميگردد كه در رشته‌هاي مختلف علوم از جمله مهندسي براي سيستم هاي مختلف مطرح مي‌شود.

تاب آوري در حوزه‌هاي علوم طبيعي و مهندسي و نيز مديريت بحران‌هاي شهري، و سازماندهي بحث كاملا شناخته شده است. لكن موضوع تاب آوري ملي در سال‌هاي اخير به ويژه بعد از بحران مالي سال ۲۰۰۸ مورد توجه نخبگان اين حوزه قرار گرفته است. (مركز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي، ۱۳۹۳)

این پژوهش که در "همایش بین المللی اقتصاد شهری" ارایه شده بیان می‌کند: همانطور كه در شهرسازي براي مقابله با زلزله كه زمان وقوع و ابعاد آن مشخص نمي باشد، تاسيسات و امكانات شهري را در برابر آن مقاوم (تاب آور) مي سازند و به گونه اي تاسيسات شهري و خدمات آن طراحي مي گردد كه در صورت وقوع زلزله كمترين آسيب به شهر وارد شده و در شهر بتواند به كاركرد خود ادامه دهد. در موضوع تاب آوري ملي و شهري نيز، زيرسيستم هاي اقتصادي، اجتماعي، حكمراني، فناوري و زيست محيطي در اقتصاد ملي و اقتصاد شهري بايد به گونهاي طراحي شوند كه بتوانند مخاطرات دروني و بيروني را جذب كنند و خود را با محيط بسيار متحول با حفظ ثبات و كاركرد هاي سيستم، اطباق دهند. (مركز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي، ۱۳۹۳)

پس از تخمين ضرايب مي توان با استفاده از دو رابطه اندازه كارا شهر و اندازه پايدار شهر مقادير كارا و مقادير پايدار را براي شهرهاي مورد مطالعه در دوره زماني مورد بررسي بدست آورد. در جدول شماره ۳ اندازه كارا شهر براي پنج كلان شهر تهران، اهواز، شيراز، اصفهان و مشهد ارائه شده است. نحوه محاسبه از طريق ميانگين گيري متغيرهاي توضيحي در دوره مورد بررسيو قرار دادن آن ها در رابطه اندازه كارا شهر بدست آمده است.

ملاحظه مي شود اندازه كارا شهر براي شهر تهران در سطح ۲ ميليون و ۳۸۵ هزار نفر بدست آمده است و نشان مي دهد جمعيت شهر تهران سال ها است از سطح كارا عبور كرده. در ستون سوم جمعيت واقعي همان دوره براي كلان شهرها آورده شده است كه براي تهران ۸ ميليون نفر است. در ستون آخر نسبت مازاد جمعيت نشان داده شده است و به معناي اين است كه چند درصد از جمعيت کنونی، مازاد بر سطح كارا است. نسبت مازاد شهر تهران در ميان كلان شهرهاي ايران بيشترين و برابر با ۷۰ درصد مي باشد. اين نسبت براي ساير كلان شهرها كمتر از شهر تهران است بطوري كه براي شيراز ۵۶ درصد، براي اهواز ۶۷ درصد، براي اصفهان ۶۸ درصد و براي مشهد ۶۹ درصد است. در بين اين كلان شهرها، شهر شيراز داراي كمترين نسبت مازاد مي باشد.

  اندازه كارا كلان شهرهاي منتخب ايران

كلان شهر	اندازه كارا شهر	اندازه واقعي	نسبت مازاد (درصد)
تهران	۲۳۸۵۱۸۷	۸۰۸۶۳۱۰	۷۰.۵
اصفهان	۵۴۹۱۰۰	۱۷۲۴۷۶۲	۶۸.۱۶
مشهد	۸۱۸۹۴۴	۲۶۹۶۷۲۲	۶۹.۶۳
شيراز	۶۱۶۹۱۲	۱۴۱۲۴۰۴	۵۶.۳۲
اهواز	۳۵۴۴۳۷	۱۰۸۴۷۵۹	۶۷.۳۲

اگرچه از نظر برنامه ريز مركزي وضعيت كاراي شهر در سطح اندازه كارا اتفاق مي افتد اما اين وضعيت لزوما پايدار نيست زيرا انگيزه براي ورود به شهر بدليل مثبت بودن خالص منافع حاصل از سكونت در شهر وجود دارد. اين انگيزه در سطح اندازه پايدار شهر از بين مي رود. در جدول شماره ۴ اندازه پايدار شهر براي كلان شهرهاي مورد مطالعه آورده شده است. اندازه پايدار براي شهر تهران ك برابر با ۱۱ ميليون و ۴۱۷ هزار نفر است. براي ساير كلان شهرها نيز، جمعيت پايدار بيشتر از جمعيت واقعي است به اين معنا كه سكونت در شهر متضمن منافع خالص مثبت است و شهر با بزرگتر شدن هنوز توانايي فراهم اوردن منافع خالص مثبت براي ساكنين خود را دارد. اين امر با نسبت اندازه واقعي به پايدار كه در ستون آخر محاسبه شده است نشان داده شده است. اين نسبت براي تهران برابر با ۷۱ درصد است و براي كلان شهرهاي اهواز، شيراز، اصفهان و مشهد به ترتيب برابر با ۶۴، ۴۸، ۶۶ و ۶۹ مي باشد. بر اين اساس از بين كلان شهرهاي موجود، شهر شيراز داراي گنجايش بيشتري است و فاصله بيشتري با اندازه پايدار خود دارد.

اندازه پايدار كلان شهرهاي منتخب ايران

كلان شهر	اندازه پايدار شهر	اندازه واقعي	نسبت اندازه واقعي به اندازه پايدار (درصد)
تهران	۱۱۴۱۷۱۲۳	۸۰۸۶۳۱۰	۷۰.۸۲
اصفهان	۲۶۲۸۳۶۷	۱۷۲۴۷۶۲	۶۵.۶۲
مشهد	۳۹۲۰۰۲۳	۲۶۹۶۷۲۲	۶۸.۷۹
شيراز	۲۹۵۲۹۶۲	۱۴۱۲۴۰۴	۴۷.۸۳
اهواز	۱۶۹۶۵۷۷	۱۰۸۴۷۵۹	۶۳.۹۴

در اين مقاله تلاش شد اندازه كارا و همچنين اندازه پايدار كلان شهرهاي منتخب ايران در چارچوب مقاوم سازي اقتصاد براورد شود. از آنجا كه مساله اندازه شهر كه در اين مقاله و بسياري از مقالات ديگر بر مبناي جمعيت ساكن در شهر نماگر مي‌شود يكي از موضوعات مورد علاقه نه تنها مديران شهري و ساكنين آن شهرها است بلكه مورد توجه ساير افراد ساكن در خارج از آن شهرها كه قصد مهاجرت دارند مي باشد. روش براورد با استفاده از طراحي الگوي اقتصاد سنجي تابع رفاه اجتماعي مبتني بر يك الگوي اقتصاد محلي بوده است. در اين روش ابتدا تابع مازادي به كمك تابع منافع كل و هزينه هاي كل شهري تعريف مي شود سپس با تصريح يك معادله رگرسيوني و براورد هر كدام از توابع اندازه كارا شهر و اندازه پايدار شهر با استفاده از روابط مستخرج از شرط كارايي و شرط پايداري محاسبه شده است.

نتايج نشان داده است كه تمام كلان شهرهاي منتخب ايران در سطح بالاتري از وضعيت كارا قرار گرفته اند. نسبت‌هاي مازاد كه نشان دهنده درصد افراد مازاد بر جمعيت كارا است براي شهر تهران بالاتر و برابر با ۷۱ درصد و براي ساير كلان شهرها به ترتيب بزرگي اختصاص به مشهد، شيراز اهواز و اصفهان دارد.

الگوي اقتصاد محلي نشان داد اندازه كارا شهر كه توسط برنامه ريز مركزي تعيين مي‌شود لزوما پايدار نبوده و بدليل وجود انگيزه خصوصي براي ورود به شهر معمولا جمعيت شهرها بيشتر از اندازه كارا مي باشد. نتايج نشان داد هيچ يك از كلان شهرها از اندازه پايدار خود عبور نكرده اند.

با توجه به اينكه تمام شهرها از سطح كاراي خود عبور كرده اند، تعديل اندازه شهرها مطابق با اندازه كارا، اقصاد شهرها را در برابر تكانه ها مقاوم خواهد كرد.