فرهنگ عاشورا، فراتر از "یک فرهنگ"

حماسه عاشورا نقطه عطفی در تاریخ و فرهنگ شیعیان است. در تاریخ مذهب تشیع این واقعه به فراتر از یک رخداد تاریخی تبدیل شد. کربلا نه تنها در تاریخ تشیع، بلکه در الهیات، فقه و تفکر سیاسی شیعی به شد ت تاثیر گذار بود. تشیع از لحاظ فرهنگی حول این کانون قدسی خودش را بازسازی کرد. محوریت حماسه عاشورا در فرهنگ شیعی سبب شده هرگونه مطالعه تاریخی و جامعه شناختی درباب این مذهب، مستلزم تاکید و تمرکز بر این واقعه باشد.

تداوم تاریخی هویت اجتماعی و فرهنگی شیعیان از خلال آیین های محرم و به تعبیری فرهنگ محرم بود. آیین های محرم به مثابه یک نظام فرهنگی، نمادها، ارزش ها، هنجارها و الگوهای خاص خودش را داشت. منشا این الگوها و ارزشها، در تجربه عینی حماسه سازان عاشورا بود. اهمیت کلیدی فرهنگ عاشورا  در حیات تاریخی تشیع به حدی است که  شرط بقای اجتماعات شیعی در سرتاسر جهان به این آیین ها وابسته است. جایی که تشیع ایمان و اعتقاداتش را متجلی می کند، در زمینه این آیین هاست. در مطالعات آیین های شیعی، عموما بر دو وجه آنها تاکید می شود: یکی اهمیت اعتقادی آنها و دیگری اهیمت تاریخی آنها برای اجتماعات شیعی. اما به نظر می رسد این مطالعات سبب شده اند که فرهنگ عاشورا در محدوده درونی اجتماع شیعیان مورد بررسی قرار گیرد. شاید لازم است امروزه با نگاهی وسیع تر و برمبنای شناختی از اجتماعات مختلف شیعی در سرتاسر جهان داریم، تاملی دوباره به این فرهنگ داشته باشیم. به همین سبب در این نوشتار کوتاه به نقش میان فرهنگی و فرافرهنگی عاشورا در میان اجتماعات شیعی و همچنین در زمینه رابطه شیعیان با سایر فرهنگ ها و اجتماعات اشاره خواهم کرد.

شیعیان در سرتاسر جهان، با زبان و فرهنگ  و سنن اجتماعی مختلفی که دارند، در این زمینه آیینی فرهنگ عاشورا با یکدیگر همدل و متحد می شوند. در ایام محرم است که شیعیان سرتاسر جهان در یک وحدت ایمانی و آیینی، هویت مشترکشان را به نمایش می گذارند. زبان مشترک شیعیان برای تعامل دینی و اعتقادی با یکدیگر بیش از همه در بستر اشتراکات همدلانه آنها درباره فرهنگ عاشورا است. تنوع درونی شیعیان، از فرقه های مختلف شیعی گرفته تا پیروان مراجع دینی گوناگون، آنگاه که در زمینه آیین محرم قرار می گیرند، وحدت و یگانگی ایمانی را تجربه می کنند.

به نظر می رسد وجه ناشناخته فرهنگ عاشورا، ویژگی فرافرهنگی و فراتاریخی آنست. منظورم از واژه فراتاریخی، درکی از تاریخ است که در کنه خودش بیانگر یک تفاوت هستی شناختی با تاریخ دنیوی و کرونولوژیک ما است تا در بطن خودش بتواند هستی انسان را تقلیل یافتن به جهان خاکی نجات دهد. از سوی دیگر نیز بیانگر برخی از خصیصه های انسانی است که معمولا در علوم اجتماعی از آنها به عنوان پدیده های عام بشری یاد می شود که در همه زمان ها و مکان ها بوده اند. حقیقت متجلی در فرهنگ عاشورا، که می‌توان آن را یکی از باشکوه ترین تجلی گاه های حقیقت و مبارزه حق علیه باطل در تاریخ بشر دانست، آنقدر عظیم و فراگیر است، که در محدوده یک مذهب یا یک فرهنگ نمی گنجد.

به همین دلیل هرآنکس که سودای حق طلبی دارد، فارغ از اینکه در چه مذهب و جامعه ای باشد، می تواند حقیقت عاشورایی را در حد خودش درک کند. عاشورا نسبتی معنوی با فطرت بشری دارد. به همین سبب شاهد مشارکت مسیحیان، زرتشتی ها،هندوها، بودایی ها، جینی ها، یهودی ها، در فرهنگ محرم هستیم. آنها امام حسین را نه به عنوان یک امام شیعی، بلکه به عنوان یک رهبر حق طلب می شناسند. حقیقت عاشورا فراتر از محدوده های تعلق به یک فرهنگ و مذهب است، گویی معنایی که واقعه عاشورا خلق کرده، برای جهای انسانی در معنای عام و گسترده آنست.

لذا مواجهه ای عمیق با این واقعه، مستلزمی درکی عمیق و جهان وطنی است، زیرا حقیقت عاشورا در کنه خودش تقلیل پذیر نیست، هرچند هرکس از ظن خودش، بدان می پیوندد، و این همه سنت های عزاداری بیانگر آنست که هرکس به قدر فهم خود از این دریا برداشته است. عاشورا بیانگر منطق دیگری در حیات است، منطقی که با عقل ابزاری که محور جهان بینی انسان مدرن است، همخوان نیست، ضمن اینکه عقل معیشت اندیش جهان سنتی نیز آن را به قامت خود دراورده است، اما عاشورا بیانگر جهانی است انسانی در معنای ناب خودش. به همین سبب در همه گستره های تنوع جامعه بشری،می تواند مخاطب خودش را داشته باشد.

مولفه ای در این واقعه بزرگ هست که پیر و جوان، زن و مرد، مسلمان و غیر مسلمان و هرآنکس که با این واقعه در نگاهی فراگیر مواجه شود، می تواند بهره ای داشته باشد. عاشورا در معنای خاص خودش، بیانگر تلاش هستی شناختی برای انسان در راستای ارزشهایی والایی است که بدان اعقتاد دارد و اینکه انسان بودن خودش را فدای منافع موقتی خودش نکند. محاسبه‌ای است از جنسی دیگر، برای کسانی که همچون ابر-انسان زندگی کرده‌اند. به همین دلیل عاشورا را باید در معنای عمیق و عام انسانی مورد بازتفسیر قرار داد و از صرف فروکاهش این واقعه بر زمان و مکان منافع خودمان برحذر باشیم. لذا باید با عاشورا هم در مقام تاریخ دنیوی خودمان و هم در مقام تاریخ قدسی و در چرخه ای فراتر زمان و مکان طبیعی خودمان مواجه شویم.

منبع: انسان‌شناسی‌و‌فرهنگ