میدان‌های تهران قدیم یادآور خاطرات تلخ و شیرینی است که نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه روایت شده است؛ از خرید و فروش کالا گرفته تا اعدام و به توپ بستن. شاید دیگر اثری از برخی از آن‌ها در تهران امروزی نباشد، اما این میدان‌ها هویت تهران را می‌سازند و نامشان در اسناد تاریخی پایتخت حک شده است.
به گزارش همشهری آنلاین، شاید دیگر اثری از برخی از آن‌ها در تهران امروزی نباشد، اما این میدان‌ها هویت تهران را می‌سازند و نامشان در اسناد تاریخی پایتخت حک شده است.
قدمت: صفوی
قصه میدان: شاه‌طهماسب اول برای حصارکشی تهران از ۲نقطه تهران خاک برداشت و باعث شد ۲چاله عمیق روی دست شهر بماند که یکی از آن‌ها چاله‌میدان نام گرفت. مردم پایین‌دست مانند نوکران، سربازها، لوطی‌ها، معرکه‌گیران، مطرب‌ها و قابله‌ها، بی‌خانمانان و حجامتگران در حوالی این محدوده سکونت داشتند. چاله‌میدان اکنون هم به همین نام و به‌عنوان یک محله در تهران خوانده می‌شود.
اتفاق خاص: پهلوان شریف چاله‌میدانی، نخستین کشتی‌گیر عهد قاجار بود که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار بازوبند پهلوانی را به بازو بست. او در این میدان کشتی‌گیر فرانسوی را که در شهر رجزخوانی می‌کرد، شکست داد.
نشانی: جنوب بازار چهل‌تن
قدمت: دوره صفوی
قصه میدان: تهرانی‌های قدیم در این میدان حیوانات بارکش و سواری مانند اسب، گاو، شتر، یابو و قاطر را بدون زین و پالان معامله می‌کردند. این میدان در واپسین سال‌های عمر خود پس از احداث خیابان سیروس سابق، بین این خیابان و بازار حضرتی قرار داشت؛ البته اکنون اثری از آن نیست.
اتفاق خاص: فقط یک میدان مال‌فروشی در تهران وجود داشت که مالدار‌ها برای خرید و فروش مال‌ها به این میدان می‌آمدند. در بیش از یک قرن گذشته، این میدان حکم دفتر معاملات امروزی را در عرصه دادوستد چهارپایان داشت.
نشانی: جنوب‌شرقی تهران، حوالی دروازه عتیق حضرت عبدالعظیم (ع)
قدمت: دوره صفوی
قصه میدان: خرید و فروش کاه و یونجه احشام در این میدان انجام می‌شد که به مرور زمان، زغال و هیزم نیز به این اقلام اضافه شد. میدان کاه‌فروشان در گذر زمان تغییر کاربری یافت و اکنون وجود خارجی ندارد.
اتفاق خاص: کریم‌شیره‌ای، دلقک معروف دربار ناصری، به این میدان رفت‌وآمد زیادی داشت و در همین میدان به تقلید حرف‌ها و رفتار‌های درباریان می‌پرداخت.
نشانی: حوالی دروازه عتیق، جنوب کاروانسرای گلشن
قدمت: دوره صفوی
قصه میدان: لحاف، تشک، قبا و هرچیز تکه‌پاره و شندره در این میدان فروخته می‌شد. گاهی اوقات هم این کهنه‌ها را با چاقو ریش‌ریش می‌کردند و برای استفاده در کف گیوه یا مشعل گرز می‌فروختند. اکنون میدان سیداسماعیل در این محدوده قرار گرفته و محل فروش اجناس دست‌دوم است.
اتفاق خاص: یکی از کالا‌های فراوان در این میدان بقچه ۴۰تکه و رویه لحاف ۱۰۰تکه بود. در همین میدان زنان ۱۰۰تکه پارچه رنگارنگ را به هم می‌دوختند و می‌فروختند. میدان سیداسماعیل در سال ۱۳۰۰بعد از برچیده شدن میدان کهنه‌چین‌ها، شکل گرفت.
نشانی: نزدیک دروازه قدیم شهرری
قدمت: دوره شاه‌طهماسب صفوی
قصه میدان: تاریخ ارگ تهران به دوره صفویه بازمی‌گردد. ارگ خود بارویی جداگانه داشت و خندقی آن را از شهر جدا می‌کرد. در فاصله بین خندق و ورودی ارگ، میدانی وجود داشت به نام میدان شاه یا میدان توپخانه (به غیر از میدان امام خمینی فعلی که در گذشته توپخانه نام داشت) که به‌دلیل وجود توپ‌های مختلف ازجمله توپ مروارید و نیز میدان ارگ و تخته‌پل (برای ورود به این میدان پلی چوبین روی خندق زده بودند) به این نام‌ها هم شناخته می‌شد. در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه توپ‌های این میدان جمع‌آوری و به میدان توپخانه (جدید) منتقل شد. اکنون اثری از این میدان نیست.
اتفاق خاص: از رویداد‌های مهم در میدان باغشاه قدیم، تجمع مشروطه‌خواهان بود که به فرمان محمدعلی‌شاه قاجار سرکوب و محاکمه شدند.
نشانی: جنوب‌غربی ارگ تهران
قدمت: دوره زندیه و اوایل قاجاریه
قصه میدان: این محدوده محل کشت و تأمین سبزی‌های خوردنی اهالی تهران بود. کم‌کم در کنار کاشت، فروش سبزی نیز در این مکان باب شد. سبزه‌میدان از میدان‌های مهم دارالخلافه به شمار می‌رفت. بنای اولیه سبزه‌میدان در سمت شمالی مجموعه بازار مربوط به دوره صفویه است. اکنون بافت سبزه‌میدان تقریباً به‌طور کامل دچار تغییر شده و اکثر ابنیه تاریخی آن تخریب و تبدیل به مغازه یا پاساژ شده‌اند. تنها یادگار به جای مانده از بافت قدیم سبزه‌میدان ورودی بازار است.
اتفاق خاص: از رویداد‌های مهمی که در سبزه‌میدان آن زمان اتفاق می‌افتاد، اعدام مجرمان بود. البته این کار به دستور امیرکبیر از سبزه‌میدان به میدان قاپوق (اعدام قدیم و محمدیه فعلی) انتقال پیدا کرد.
نشانی: خیابان پانزدهم خرداد، ورودی بازار بزرگ تهران
قدمت: دوره صفوی
قصه میدان: این میدان در دوران پهلوی، «شاه» نام داشت؛ به همین علت زمان قیام ۱۵خرداد برای نخستین‌بار در شهر تهران توسط هیأت امنای مسجد حاج ابوالفتح که در قسمت شمال‌غربی این میدان قرار دارد به نام قیام نامگذاری شد و اکنون ۱۵خرداد است.
اتفاق خاص: در خرداد ۱۳۴۲شمسی به‌دنبال بازداشت امام خمینی (ره) در انتقاد به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید، تظاهرات و قیام تاریخی در این محدوده رخ داد.
نشانی: تقاطع خیابان مولوی و ری
قدمت: قاجار
قصه میدان: این میدان در سال ۱۲۴۳در دوره ناصرالدین‌شاه و به دستور امیرکبیر ساخته شد. این میدان که در گذشته سپه و توپخانه هم به آن می‌گفتند از زمان ساختش مرکزی برای تجمع، آتش‌بازی، مشق و رژه نظامی و همچنین اعدام محکومان و نگهداری باروت بود.
اتفاق خاص: در سال‌های ملی شدن صنعت نفت ایران راهپیمایی‌ها و گردهمایی‌های بسیاری در این میدان انجام می‌شد. پس از خروج محمدرضاشاه از ایران، در جریان انقلاب سال ۱۳۵۷، انقلابیون در این میدان تجمع کردند و تندیس رضاشاه را پایین کشیدند.
نشانی: شمال محدوده حصار صفوی
قدمت: فتحعلی‌شاه قاجار
قصه میدان: باغ زیبا و وسیعی به نام نگارستان در این محدوده قرار داشت؛ برای همین ابتدا نام این میدان بهارستان بود. علاوه بر این، زمین فراخی در جلوی باغ نگارستان وجود داشت که به جلوخان معروف بود و کاربری‌های مختلفی مانند محل اجرای مراسم تشریفات درباریان و پذیرایی از مهمان‌ها را داشت.
اتفاق خاص: نخستین مجلس قانونگذاری ایران در دوران مشروطیت در این میدان بنا شد تا شاهد به توپ بستن مجلس توسط قوای قزاق در زمان محمدعلی‌شاه باشد.
قدمت: دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه
قصه میدان: در میانه این میدان تپه‌ای خاکی بود که روی آن ستون آجری کوتاهی ساخته بودند. روی این ستون قاپوق قرار داده می‌شد و مجرمان را آنجا سر می‌بریدند، به همین‌خاطر این میدان را قاپوق می‌گفتند. بعد‌ها به میدان اعدام و سپس به محمدیه تغییر نام پیدا کرد.
اتفاق خاص: شب قبل از اعدام هر مجرم، غذای مفصلی که عمدتاً چلوکباب بود برای او تهیه می‌شد و همان شب از او می‌خواستند تا اگر وصیتی دارد بگوید یا بنویسد تا به خانواده او داده شود. قبل از اعدام مجرمان در این میدان به اعدامی سیگاری می‌دادند تا دم آخر، پکی بزند. این سیگار، چون از سوی یکی از رئیس‌های اداره نظمیه به نام ادیب‌السلطنه سمیعی برای نخستین‌بار به یک مجرم داده شده بود به نام سیگار ادیب‌السلطنه میدان قاپوق معروف شد.
نشانی: خیابان مولوی
قدمت: فتحعلی‌شاه قاجار
قصه میدان: میدان مشق برای انجام تمرینات و مشق‌های نظامی ارتش درنظر گرفته شده بود و زمانی در وسط این میدان، توپ بزرگی قرار داشت که هر روز، ساعت ۱۲، آن را شلیک می‌کردند. میدان مشق در سال‌های نخست سلسله پهلوی اول به باغ‌ملی تغییر کاربری داد.
اتفاق خاص: در این میدان نخستین بالن شهر تهران به پرواز درآمد. برگزاری نخستین مسابقات ورزشی (فوتبال) توسط کارمندان سفارت انگلستان از دیگر رویداد‌های تاریخی این میدان است.
نشانی: محدوده بین خیابان امام‌خمینی (ره) و خیابان سی‌تیر
قدمت: قاجار
قصه میدان: این میدان به‌دست میرزا ابراهیم امین‌السلطان، آبدارچی دربار ساخته شد. البته بعد‌ها فرزندش، علی‌اصغرخان که او هم امین‌السلطان لقب داشت، آن را گسترش داد. میدان امین‌السلطان، محل بارانداز و تخلیه بار‌های هیزم، زغال و خواربار تهران و همچنین فروش میوه و سبزی بود. چارواداران و بازرگانان کالا‌های خود را از دور و نزدیک به تهران می‌آوردند و در بنگاه‌های پرشماری که در این میدان و خیابان برای نگهداری کالا‌ها ساخته شده بود، جا می‌دادند. سپس آن‌ها را جزئی یا کلی در تهران پخش می‌کردند. اکنون این میدان وجود خارجی ندارد.
اتفاق خاص: میدان امین‌السلطان که در دوره قاجار عنوان بزرگ‌ترین میدان تهران را داشت، محل کسب‌وکار طیب حاج رضایی و افراد مشهور آن دوران بود. برای همین، اتفاقات خیرخواهانه بسیاری در اینجا رقم خورد.
نشانی: جنوب دروازه عتیق شاه‌عبدالعظیم (ع)
قدمت: دوره ناصری
وجه تسمیه: میدان گمرک ابتدا در غربی‌ترین نقطه تهران قرار داشت و یکی از دروازه‌های تهران قدیم به همین اسم در آنجا بنا شد. با توجه به اینکه کاسبان برای خرید و فروش یا دادوستد کالاهایشان باید به مأموران دروازه شهر، عوارض پرداخت می‌کردند به نام گمرک معروف شد.
اتفاق خاص: در این میدان اطلاعات عمومی مانند مقررات محلی یا میزان عوارض اعلام و به نمایش گذاشته می‌شد.
نشانی: انتهای خیابان امیریه سابق، نزدیک ایستگاه راه‌آهن
حسن‌آباد
قدمت: دوره ناصری
وجه تسمیه: میرزا یوسف آشتیانی باغ بزرگی را که در این محدوده داشت به نام پسرش، حسن نامگذاری کرد و کم‌کم این محدوده به حسن‌آباد معروف شد، اما پس از درگذشت میرزا یوسف آشتیانی، پسرش ملک را فروخت. بلدیه یا شهرداری آن زمان برای ایجاد حسن‌آباد بزرگ، بخش بزرگی از خانه‌ها و مغازه‌های نزدیک به چهارراه را ویران کرد تا از میان ویرانه‌های آن میدان حسن‌آباد را بسازند. هشت‌گنبد و ملک‌المتکلمین از نام‌های گذشته این میدان بوده است.
اتفاق خاص: تندیس حاجی میرزا نصرالله ملک‌المتکلمین، از خطیبان مشهور دوره مشروطه، که در این میدان نصب شده بود، در اوایل دهه ۵۰تخریب شد. او یکی از بنیانگذاران مدارس جدید بود که پس از به توپ بستن مجلس دستگیر و در باغشاه در مقابل محمدعلی‌شاه کشته شد.
نشانی: محل تقاطع خیابان سپه و خیابان وحدت اسلامی (شاهپور سابق)
نام قدیمی این میدان شاهپور است که همراه با بازارچه شاهپور تهران توسط یکی از رجال دوران شاه‌طهماسب قاجار بنیان نهاده شد؛ به همین‌خاطر در گذشته این بازار را با عنوان بازارچه قوام‌الدوله می‌شناختند. این میدان و بازارچه اکنون در تقاطع خیابان وحدت اسلامی و خیابان مولوی قرار دارد. برخی از نقاط دیدنی پایتخت مانند خانه مستوفی‌الممالک، مسجد و مدرسه معیرالممالک، خانه محل دکتر حسابی و پارک‌شهر در محدوده این میدان قرار دارند. نام این میدان اکنون وحدت اسلامی است.
در زمان شاه‌طهماسب صفوی نخستین برج و باروی شهر تهران و دروازه‌ها ساخته شد که اکنون دروازه و میدان قزوین آن دوران در ورودی بازارچه قوام‌الدوله و میدان شاهپور (وحدت اسلامی) قرار دارد. این میدان محل ورود کالا به شمار می‌رفت و شب‌ها دروازه بسته می‌شد و در میدان دیگر رفت‌وآمد ممنوع بود؛ مگر با گفتن اسم شب که هر روز توسط وزیر دربار به رئیس قراولان داده می‌شد. اکنون با هدف احیای دروازه‌های قدیمی شهر به‌صورت نمادین، این دروازه با سازه‌ای بتونی و نمایی آجری در میدان قزوین تهران بنا شده است.
این میدان از آشفته‌ترین و شلوغ‌ترین میدان‌های عهد ناصری بود که به‌دلیل وجود بازار دروازه، همه نوع اجناسی در آنجا پیدا می‌شد و انواع شگرد‌ها و ترفند‌های دزدی و گدایی در آن محل اتفاق می‌افتاد. میدان سر قبرآقا که در حد فاصل بازار دروازه و میدان کاه‌فروش‌ها قرار داشت به‌دلیل وجود قبرستان و بقعه میرزا ابوالقاسم تهرانی، نخستین امام جمعه تهران و غسالخانه‌ای در اطراف آن به این نام معروف شد.
شب‌ها این میدان امن نبود؛ چراکه قاطرچیان و چارپادار‌ها که در مجاورت این میدان سکونت داشتند مردم را آزار و اذیت می‌کردند. در دوران پهلوی، این میدان تخریب و جای آن باغ فردوس احداث و بعد‌ها پاتوق لوطیان تهران شد.
در زمان پهلوی اول و پیش از آن، محدوده سرپل تجریش به نام «گوگل» معروف بود و میدانی در همان حوالی وجود داشت که آن را هم به این نام می‌شناختند. گوگل از ۲ کلمه «گو» به‌معنای گاو و «گل» به‌معنای گله تشکیل شده؛ یعنی محل گله گاو. آن زمان شغل اغلب ساکنان آبادی تجریش کشاورزی و دامداری بود و دامدارانی که گاو داشتند، هر روز صبح گاو‌های خود را به میدان گوگل می‌آوردند تا یک چوپان که به آن «گوگلبان» می‌گفتند، گاو‌ها را برای چرا به مراتع اطراف ببرد و غروب هم گله را برگرداند. اکنون اثری از این میدان نیست.
داریوش شهبازی، تهران شناس و محقق جایگاه میدان در تهران قدیم را تفسیر می‌کند. مفهوم کلمه «میدان» در گذشته مانند امروز به‌معنای محلی که فضای گردش ماشین‌هاست و معمولاً چند خیابان به آن منتهی می‌شود، نبوده است. داریوش شهبازی، تاریخ‌پژوه و تهران‌شناس درباره مفهوم و کاربرد این واژه در تهران قدیم می‌گوید: «معنای میدان در ادبیات فارسی که ناظم‌الاطبا یا انجمن‌آرا، آن را تعبیر می‌کنند به‌معنای یک زمین فراخ و یک عرصه است.
درواقع سطح زمینی که عمارت و تأسیساتی در آن وجود نداشته باشد. بر همین اساس باید «میدان‌های کهن» در تهران قدیم را از دوره شاه‌طهماسب که دستور می‌دهد اطراف تهران را حصار بکشند و دوره صفوی که تهران محل سکونت تهرانی‌ها بود، بررسی کنیم؛ اینکه میدان در آن موقع چه بوده و چه معنایی داشته و کجا به‌کار می‌رفته است؟ در آن دوران یکی از خصوصیات میدان‌ها این بود که شکل منظم هندسی نداشتند.»
شهبازی قصه شکل‌گیری میدان‌های پایتخت را اینگونه توضیح می‌دهد: «حوالی سال ۱۲۸۴شمسی که جمعیت تهران زیاد شد و محل سکونت مردم و اراضی برای خانه‌سازی کم بود، ناصرالدین‌شاه دستور داد تا حصار صفوی را خراب و هزار زرع از هر جهت به تهران اضافه و شهر را بزرگ‌تر کنند. در آن زمان دیوار شمالی ارگ که در میدان توپخانه فعلی بود به خیابان انقلاب فعلی رسید و وقتی این اتفاق افتاد، آنجا میدانی به‌وجود آمد که ما اکنون به آن میدان امام‌خمینی می‌گوییم. این میدان در دوره‌های مختلف نام‌های مختلفی مانند سپه یا توپخانه داشته است.
در این دوره میدان همچنان همان زمین فراخ بود؛ مانند میدان‌های نگارستان یا بهارستان فعلی یا میدان مرمر در جلوخان کاخ مرمر، میدان اعدام، سبزه‌میدان و میدان مشق. تا آن زمان جلوی دروازه‌های دوره ناصری پل آجری بود و از طریق آن می‌توانستند از خندق عبور کنند. درواقع خندق‌ها همان فضای فراخ بودند که بعد از دستور تخریب حصار، به میدان تبدیل شدند. با گذشت زمان و ورود خودرو به شهر، میدان‌های چهارگوش، مستطیل و... از بین رفتند و مطابق با قواعد شهرسازی و معماری جدید شهری به شکل دایره درآمدند؛ چون محل گردش خودرو بودند.»
به‌گفته شهبازی، میدان‌ها در تهران قدیم شکل منظم هندسی دایره، چهارگوش یا مستطیل نداشتند و با توجه به استفاده‌ای که از آن‌ها می‌شد بخشی از یک زمین را اشغال می‌کردند. به این گونه میدان‌ها در معماری، میدان‌های ارگانیک می‌گویند؛ یعنی به‌صورت طبیعی و کاربردی توسعه پیدا کرده‌اند. آنطور که در منابع تاریخی آمده، ایجاد میدان‌های گرد از حوالی شروع سلطنت رضاشاه در تهران آغاز شد؛ ضمن اینکه در دوره‌ای به این میدان‌ها فلکه می‌گفتند.
۱۰۰ میدان در محله نارمک وجود دارد که ۱۳میدان آن در قسمت شمالی و ۸۷ میدان آن در قسمت جنوبی این محله قرار گرفته‌اند. میدان‌ها بین بزرگراه سردار شهید سلیمانی، خیابان گلبرگ و خیابان شهید ثانی قرار دارند.
۷۱۸میدان در محله‌های شهر تهران وجود دارند که اغلب آن‌ها در چند دهه اخیر احداث شده‌اند.
۱۲۸۱شمسی سالی بود که میدان ارگ بازسازی شد و در وسط آن یک حوض بسیار بزرگ ساختند و ۲جاده سنگفرش برای عبور کالسکه و درشکه ایجاد کردند و در بقیه فضای آن نیز درخت کاشتند.
۶۵۰۰متر مساحت چهارراه حسن‌آباد در سال ۱۳۰۹بود که به میدانی دایره‌ای‌شکل به شعاع ۴۵متر تبدیل شد. این محدوده به میدان قرینه شهر تهران هم معروف است؛ چراکه ۴بنای یک شکل در ۴طرف میدان بنا شده بود.
۱۲۳۰ میدان توپخانه
۱۲۴۰ میدان سرقبرآقا
۱۲۴۲ میدان مشق
۱۲۴۳ میدان امام‌خمینی (ره)
۱۲۴۶ میدان ۱۵خرداد
۱۲۴۸ میدان محمدیه
میدان‌ها در گذشته مرکزیت یک محل و محدوده را مشخص می‌کردند و هر میدان باتوجه به موقعیت مکانی و جغرافیایی‌اش کاربرد متفاوتی داشت؛ به همین دلیل میدان‌ها از نظر ماهیت کارکردی در تهران قدیم به چند دسته تقسیم می‌شدند:
این میدان‌ها در تهران قدیم محل تجمع مردم بودند؛ به همین دلیل در این میادین فضا‌های عمومی مانند عبادتگاه و مساجد، نهر آب، آب انبار، فضا‌های تجاری، بازار، حمام و مدرسه ساخته می‌شد.
در تهران قدیم چند میدان با کارکرد تجاری وجود داشت که برخی از این میدان‌ها محل خرید و فروش کالا‌های خاصی به‌ویژه احشام و ملزومات آنان بودند.
میدان حکومتی در معماری میدان‌های شهری بیشتر برای تمرین‌های نظامی، سان، رژه، انجام مراسم رسمی و احیانا مجازات مجرمان مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین برخی از آن‌ها تنها ماهیت حکومتی و سلطنتی داشتند و فعالیت‌های مهم و عمده دیگری در آنجا انجام نمی‌شد؛ مانند میدان ارگ تهران در پیش از تغییرات کارکردی و کالبدی آن. در اطراف این میدان‌ها، بنا‌های نظامی، حکومتی و سلطنتی قرار داشتند، اما در مواردی شخص حاکم یا تشکیلات حکومتی، در هنگام ساختن یا بازسازی چنین میدانی، آن را به‌گونه‌ای طراحی می‌کردند و می‌ساختند که میدان کارکرد‌های اجتماعی نیز داشته باشد.
میدان‌های نظامی در تهران قدیم جایگاه خاص و ویژه‌ای داشتند. اغلب یک میدان برای تمرین‌های مداوم نظامی و استقرار و اقامت نظامیان تعیین می‌شد که متشکل از یک فضای باز یعنی محوطه میدان، حجره‌ها و فضا‌هایی در اطراف آن برای اقامت نظامیان و ذخیره سلاح بود.
میدان‌های محله‌ای در مرکز محله‌ها قرار داشتند و به ۲شکل راسته و گذرگاه یا به‌صورت میدانچه در محل تقاطع چند راه یا در کنار راه شکل می‌گرفتند.
این میدان‌ها اغلب در محل تقاطع یا کنار راه‌های مهم شهری قرار داشتند و از نظر ارتباطی دارای اهمیت بودند.
۶ فیلم فانتزی جدید برای علاقمندان به هری پاتر 
بیوگرافی بازیگرانی که در مراسم جشنواره حافظ ۱۴۰۳ جایزه گرفتند 
چرا سشوار باد گرم نمیدهد؟ + راه‌های رفع مشکل 
۸سفید زیبای وحشی که نگاه خیرهتان را جذب می‌کنند 
طرز تهیه ۵ نوع غذای ساده و متفاوت با عدس + معرفی انواع عدس و کاربرد آن‌ها 
۱۰ کار سریع که پس از رفتن مهمان‌ها باید انجام دهیم تا همه چیز مثل قبل شود 
