به موجب ماده ۱ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است.
فرارو- قبل از آشنایی با شرکت سهامی ابتدا باید تعریفی از شرکت تجاری ارائه دهیم در قانون تجارت ایران تعریفی از شرکت تجاری دیده نمی‌شود در قانون تجارت فرانسه که الگوی قانون تجارت ما بوده است نیز شرکت تجاری تعریف نشده است به همین علت قانون گذار ایران سکوت کرده است.
به گزارش فرارو، اما سکوت قانون تجارت فرانسه قابل توجیه است؛ زیرا قانون مدنی این کشور در ماده ۱۸۳۲ شرکت را تعریف کرده است و قانون گذار فرانسه ضرورتی به تکرار آن در قانون تجارت ندیده است؛ در حالی که تقلید صرف قانون گذار ایران از قانون تجارت فرانسه خلاء قانونی برای ما ایجاد کرده است؛ چرا که آن چه در قانون مدنی ما در تعریف شرکت آمده با حقیقت شرکت در حقوق تجارت متفاوت است.
در واقع، در حالی که شرکت در حقوق تجارت ما ریشه در حقوق اروپایی دارد، شرکت در حقوق مدنی، در درجه اول متکی بر موازین فقهی است؛ لذا برای تعریف شرکت تجاری باید از نظرات اساتید حقوق تجارت بهره جست دکتر اسکینی شرکت تجاری را بدین صورت تعریف نموده است: شرکت تجاری قراردادی است که به موجب آن دو یا چند نفر توافق می‌کنند سرمایه مستقلی را که از جمع آورده‌های آن‌ها تشکیل می‌شود ایجاد کنند و به موسسه‌ای که برای انجام مقصود خاصی تشکیل می‌گردد اختصاص دهند و در منافع و زیان‌های احتمالی حاصل از به کارگیری سرمایه سهیم شوند.
در واقع شرکت تجاری قراردادی است میان دو یا چند شخص، که به موجب آن هر یک از شرکاء آورده‌ای با خود به شرکت می‌آورد با این وصف که مالکیت هر شریک نسبت به آورده‌اش منحل می‌گردد و آورده‌ها به مالکیت شخص حقوقی شرکت در می‌آید و سود و زیان هم به نسبت مقرر بین آن‌ها تقسیم می‌گردد.
به موجب ماده ۱ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت شرکت سهامی شرکتی است که سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است.
به موجب ماده ۲ لایحه مزبور شرکت سهامی، شرکت بازرگانی محسوب می‌شود، ولو اینکه موضوع عملیات آن، امور بازرگانی نباشد بنابراین، شرکت سهامی به محض تشکیل و ثبت، در زمره شرکت‌های تجاری قرار می‌گیرد هر چند که برای انجام امور غیر تجاری، مانند خرید و فروش آپارتمان تاسیس شده باشد البته باید به این نکته توجه نمود که موضوع شرکت‌های تجاری دیگر باید حتماَ امور تجاری باشد، تا شرکت بازرگانی محسوب گردند.
در حال حاضر برای تاسیس شرکت سهامی (عام یا خاص) کسب مجوز از دولت لازم نیست بنابراین، همه اشخاص به جز بیگانگان در حدود اصل ۸۱ قانون اساسی می‌توانند شرکت سهامی تاسیس کنند. به موجب اصل ۸۱ قانون اساسی دادن امتیاز تشکیل شرکت‌ها و موسسات در امور تجارتی، صنعتی، کشاورزی، معادن و خدمات به خارجیان مطلقاً ممنوع است.
در واقع قانون گذار با قرار ندادن شرط اجازه قبلی دولت در تاسیس شرکت‌های سهامی خواسته دولت را از هرگونه مسئولیت در مقابل اشخاص ثالث مصون نگه دارد در حالی که با مشروط کردن تاسیس شرکت سهامی عام به اجازه قبلی دولت اعتماد مردم برای سرمایه‌گذاری در این گونه شرکت‌ها افزایش می‌یابد.
شرکتی است که قسمتی از سرمایه اولیه آن توسط موسسین تامین می‌شود و قسمت دیگر باید به عرضه عمومی گذاشته شود تا توسط اشخاصی که مایل باشند تامین گردد. به عبارت دیگر موسسین قسمتی از سرمایه شرکت را از طریق فروش سهام به مردم تامین می‌کنند و مردم که در این قالب پذیره‌نویس نامیده می‌شوند قسمتی از سهام شرکت را قبل از تاسیس خریداری (پذیره نویسی) می‌نمایند.
به عبارت دیگر، به شرکت‌هایی که سهام آن‌ها در دست عموم مردم باشد سهامی عام گفته می‌شود. فقط شرکت‌های سهامی عام در بورس پذیرفته می‌شوند. شرکت سهامی عام غالباً برای موضوعات، فعالیت‌ها و پروژه‌های بزرگ عمرانی، صنعتی، کشاورزی و… تشکیل می‌شود. همان طور که گفته شد، در اینگونه شرکت ها، به موسسان اجازه داده می‌شود قسمتی از سرمایه شرکت در شرف تاسیس را از طریق فروش سهام به عموم مردم تامین کنند.
شرکت سهامی خاص شرکتی است که، تمام سرمایه آن منحصراَ به وسیله موسسین تامین می‌شود. چون تشکیل شرکت‌های سهامی عام همراه با تشریفاتی طولانی است، قانون تجارت برای امور ساده‌تری که طبعاَ شرکای کمتری دارد یک نوع شرکت سهامی تحت عنوان شرکت سهامی خاص پیش بینی کرده است. در این گونه شرکت‌ها صدور اعلامیه پذیره‌نویسی وجود ندارد.
قیمت اسمی (ارزش اسمی) سهم مبلغی است که در اساسنامه برای هر سهم معین شده و این مبلغ روی ورقه سهم نیز قید می‌شود. تعیین قیمت اسمی و قید آن روی ورقه سهم هرگز به این معنا نیست که سهم باید به قیمت اسمی به فروش برسد، بلکه با توجه به وضع بازار و شرایط شرکت، ممکن است سهام به قیمت‌هایی بیشتر یا کمتر از ارزش اسمی آن به فروش رود. به موجب ماده ۲۹ لایحه مذکور در شرکت‌های سهامی عام مبلغ اسمی هر سهم نباید از ده هزار ریال بیشتر باشد.
در واقع آنچه قیمت سهم را در بورس تعیین می‌کند، میزان عرضه و تقاضا برای یک سهم است. برای مثال، ممکن است به علت عملکرد خوب یک شرکت، سرمایه‌گذاران زیادی متقاضی خرید سهام آن شرکت در بورس باشند؛ بنابراین، قیمت آن در بورس براساس میزان تقاضا، افزایش خواهد یافت و حتی ممکن است این افزایش تا چندین برابر قیمت اسمی هم باشد.
در نقطه مقابل، عملکرد ضعیف یک شرکت ممکن است باعث بی‌رغبتی سرمایه‌گذاران به خرید یا نگهداری سهم مذکور و در نتیجه، افزایش عرضه آن در بورس باشد. طبیعتاً با افزایش عرضه، قیمت سهم کاهش یافته و اگر این روند ادامه یابد، ممکن است قیمت سهم حتی به زیر قیمت اسمی برسد.
۱- سهامداران در این شرکت فقط به میزان سهامشان مسئول تادیه دیون شرکت هستند. ۲- حداقل سرمایه تعیین شده برای تاسیس آن پنج میلیون ریال است. البته در حال حاضر با توجه به تورم موجود این مبلغ برای تشکیل شرکت سهامی عام کافی نیست، اما به موجب قانون حداقل سرمایه برای تاسیس همین مبلغ می‌باشد که تغییر آن مستلزم تغییر قانون است.
۳- در تصمیم گیری برای اداره این شرکت، رای اکثریت ملاک است، و منظور از اکثریت، اکثریت سرمایه‌ای است یعنی عده‌ای از شرکاء که بیش از نصف سرمایه شرکت را دارا باشند ولو آن که از لحاظ عددی این شرکاء در اکثریت نباشند.
۴- نقل و انتقال سهم در این شرکت آسان است و نمی‌توان آن را منوط به موافقت شخص یا نهادی نمود.
۵- در شرکت سهامی عام تعداد شرکاء باید حداقل ۵ نفر باشد.
۶- در اسم شرکت سهامی عام باید عبارت شرکت سهامی عام بالافاصله قبل یا بعد از نام اصلی شرکت در کلیه اوراق و اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شرکت به طور روشن و خوانا قید شود.
۷- در شرکت‌های سهامی عام، صاحبان سهام می‌توانند سهام خود را در بورس بفروشند و از این طریق مالکیت خود را به دیگران انتقال دهند. همچنین انتشار اطلاعیه، آگهی یا هر نوع اقدام تبلیغاتی برای فروش سهام فقط در شرکت‌های سهامی عام ممکن است.
۱- سهامداران در این شرکت فقط به میزان سهامشان مسئول تادیه دیون شرکت هستند.
۲- حداقل سرمایه تعیین شده برای تاسیس آن یک میلیون ریال است.
۳- در تصمیم گیری برای اداره این شرکت، رای اکثریت ملاک است، و منظور از اکثریت، اکثریت سرمایه‌ای است یعنی عده‌ای از شرکاء که بیش از نصف سرمایه شرکت را دارا باشند ولو آن که از لحاظ عددی این شرکاء در اکثریت نباشند.
۴- نقل و انتقال سهام در آن آسان است، اما ممکن است با موانعی رو به رو گردد چرا که ممکن است منوط به رضایت مدیران شرکت یا مجامع عمومی گردد.
۵- در شرکت سهامی خاص تعداد شرکاء باید حداقل ۳ نفر باشد.
۶- در اسم شرکت سهامی خاص باید عبارت شرکت سهامی خاص بالافاصله قبل یا بعد از نام اصلی شرکت در کلیه اوراق و اطلاعیه‌ها و آگهی‌های شرکت به طور روشن و خوانا قید شود.
۷- در شرکت‌های سهامی خاص، صاحبان سهام نمی‌توانند سهام خود را در بورس بفروشند و از این طریق مالکیت خود را به دیگران انتقال دهند. همچنین انتشار اطلاعیه، آگهی یا هر نوع اقدام تبلیغاتی برای فروش سهام در شرکت‌های سهامی خاص ممکن نیست.
۱- برای تاسیس شرکت سهامی عام مؤسسن شرکت باید حداقل بیست درصد از سرمایۀ شرکت را خود تعهد کرده و حداقل سی و پنج درصد از مبلغ تعهد شده را به صورت نقد در حسابی به نام شرکت در شرف تاسیس نزد یکی از بانک‌ها بسپارند اگر قسمتی از سرمایه آن‌ها غیر نقد باشد باید عین آن یا مدارک مالکیت آن را در همان بانکی که حساب باز شده است بسپارند.
در شرکت سهامی عام بقیه سرمایه شرکت یعنی حداکثر ۸۰ درصد آن توسط مردم تامین می‌گردد آن بخش از سرمایه شرکت که توسط مردم تامین می‌گردد حتماً بایستی به صورت نقدی پرداخت گردد.
۲- در مرحله بعد اظهارنامهای به ضمیمه طرح اساسنامه شرکت و طرح اعلامیه پذیره‌نویسی سهام که به امضاء کلیه موسسین رسیده باشد در تهران به اداره ثبت شرکت‌ها و در شهرستان‌ها به دایره ثبت شرکت‌ها و در نقاطی که دایره ثبت شرکت‌ها وجود ندارد به اداره ثبت اسناد و املاک محل تسلیم و رسید دریافت کنند.
اظهارنامهای که برای ثبت شرکت ارائه می‌شود بیشتر جنبۀ خود اظهاری دارد یعنی یک سری اطلاعات به وسیلۀ متقاضی ثبت شرکت در آن اعلام می‌گردد به موجب ماده ۷ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت اظهارنامه باید در برگیرنده موضوعات زیر باشد: نام شرکت، هویت کامل و اقامتگاه موسسین، موضوع شرکت، مبلغ سرمایه شرکت و تعیین مقدار نقد و غیر نقد آن به تفکیک، تعداد سهام با نام و بی‌نام و مبلغ اسمی آن‌ها و در صورتی که سهام ممتاز نیز مورد نظر باشد تعیین تعداد، خصوصیات و امتیازات اینگونه سهام، میزان تعهد هر یک از موسسین و مبلغی که پرداخت کرده اند، در مورد آورده غیر نقد تعیین اوصاف و
۳- اگر شرکت سهامی عام تا ۶ ماه از تاریخ تسلیم اظهارنامه مذکور به ثبت نرسد به درخواست هر یک از موسسین یا پذیره نویسان مرجع ثبت شرکت‌ها گواهینامه‌ای حاکی ازعدم ثبت شرکت صادر و به بانکی که تعهد سهام و پرداخت وجوه در آن به عمل آمده است ارسال می‌نماید تا موسسین و پذیره نویسان با رجوع به بانک تعهد نامه و وجوه خود را مسترد نمایند در این صورت هزینه‌های صورت گرفته برای تاسیس شرکت بر عهده موسسین خواهد بود.
۴- مرجع ثبت شرکت‌ها پس از مطالعه اظهارنامه و ضمائم آن و تطبیق مندرجات آن با قانون اجازه انتشار اعلامیه پذیره‌نویسی را صادر خواهد نمود البته اجازه مذکور پس از موافقت سازمان بورس اوراق بهادار صادر می‌گردد. در اعلامیه پذیره‌نویسی درج می‌شود که هر شخص پذیره‌نویس باید حداقل چه تعداد سهام را پذیره‌نویسی نماید و اینکه هر شخص پذیره‌نویس باید حداقل چه میزان از مبلغ سهامی را که تعهد نموده را نقداً بپردازد.
۵- ظرف مهلتی که در اعلامیه پذیره‌نویسی معین شده است علاقه‌مندان به بانک مراجعه و ورقه تعهد سهم را امضاء و مبلغی را که نقداً باید پرداخت شود تادیه و رسید دریافت خواهند کرد به این عمل پذیره‌نویسی گفته می‌شود. در واقع پذیره‌نویسی به معنای تامین بخشی از سرمایه شرکت سهامی عام از سوی مردم است. ورقه تعهد سهم در دو نسخه تنظیم می‌گردد که یکی از آن‌ها در نزد بانک باقی می‌ماند و دیگری به پذیره‌نویس تسلیم می‌گردد.
۶- پس از گذشت مهلت پذیره‌نویسی موسسین حداکثر تا یک ماه به تعهدات پذیره نویسان رسیدگی می‌کنند موسسین پس از احراز این مسئله که تمام سرمایه شرکت تعهد شده و لااقل ۳۵ درصد آن تادیه شده است تعداد سهام هر یک از تعهد کنندگان را تعیین و مجمع عمومی موسس را دعوت می‌کنند مجمع مذکور متشکل از موسسین و پذیره نویسان است.
۷- مجمع عمومی موسس پس از رسیدگی و احراز پذیره‌نویسی کلیه سهام شرکت و تادیه مبالغ لازم و مشورت درباره اساسنامه شرکت و تصویب آن اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت را انتخاب می‌کنند. مدیران و بازرسان شرکت باید کتباً قبول سمت نمایند قبول سمت به خودی خود دلیل بر این است که مدیر و بازرس با علم به تکالیف و مسئولیت‌های سمت خود عهده دار آن گردیده‌اند از این تاریخ شرکت تشکیل شده محسوب می‌گردد.
۸- در شرکت سهامی عام فقط موسسین می‌توانند سرمایه غیر نقد (مانند ورقه اختراع، ملک، ابزار آلات و دستگاه‌های صنعتی و…) داشته باشند اگر برخی از موسسین آورده غیر نقد داشته باشند باید قبل از دعوت مجمع عمومی موسس نظر کتبی کارشناس رسمی دادگستری را در مورد ارزیابی آورده غیر نقد جلب و آن را جز گزارش اقدامات خود در اختیار مجمع عمومی موسس بگذارند. مجمع عمومی نمی‌تواند آورده غیر نقد را به قیمتی بیش از آن چه از طرف کارشناس رسمی ارزیابی شده است قبول نماید.
۹- اساسنامه مصوب مجمع عمومی موسس، صورت جلسه مجمع عمومی موسس و اعلامیه قبولی مدیران و بازرسان به مرجع ثبت شرکت‌ها تسلیم می‌گردد و نهایتاً شرکت به ثبت می‌رسد مدارک لازم برای ثبت شرکت توسط مدیران منتخب به اداره ثبت شرکت‌ها تسلیم می‌گردد بنابراین، ثبت شرکت سهامی عام توسط اولین مدیران شرکت صورت می‌گیرد.
۱۰- تا تشکیل اولین مجمع عمومی سالانه، دعوت‌ها و اطلاعیه‌های شرکت در دو روزنامه کثیر الانتشار منتشر می‌گردد یکی از این دو روزنامه توسط مجمع عمومی موسس و دیگری توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین می‌گردد.
به موجب ماده ۲۰ لایحه مذکور برای تاسیس و ثبت شرکت سهامی خاص فقط تسلیم اظهارنامه به ضمیمه مدارک زیر به مرجع ثبت شرکت‌ها کافی خواهد بود:
۱- اساسنامه شرکت که باید به امضاء کلیه سهامداران رسیده باشد.
۲- اظهارنامه حاکی از تعهد کلیه سهام شرکت و گواهینامه بانکی حاکی از پرداخت قسمت نقدی آن که نباید کمتر از ۳۵ درصد کل سهام باشد. هرگاه تمام یا قسمتی از سرمایه به صورت غیر نقد باشد باید تمام آن پرداخت گردد و صورت تقویم آن به تفکیک در اظهارنامه منعکس شده باشد. جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری در ارزیابی آورده‌های غیرنقدی ضروری است و نمی‌توان آورده‌های غیرنقد را به مبلغی بیش از ارزیابی کارشناس قبول نمود.
۳- انتخاب اولین مدیران و بازرس یا بازرسان شرکت که باید در صورت جلسه‌ای قید و به امضاء کلیه سهامداران رسیده باشد. همچنین مدرکی دال بر قبولی سمت مدیران و بازرسان که نشان می‌دهد که آنان با علم به تکالیف این سمت، عهدده دار آن گردیده اند.
۴- ذکر نام روزنامه کثیر الانتشاری که هر گونه آگهی راجع به شرکت تا تشکیل اولین مجمع عمومی عادی در آن منتشر خواهد شد.
همان طور که اشاره شد در تشکیل شرکت سهامی خاص تشکیل مجمع عمومی موسس الزامی نیست لذا سهامداران می‌توانند برای تشکیل شرکت از یکی از دو روش ریز استفاده کنند:
۱- تشکیل مجمع عمومی موسس
۲-عدم تشکیل مجمع عمومی موسس و اکتفا به تسلیم مدارک و صورت جلسه‌های مذکور در ماده ۲۰ لایحه مذکور به مرجع ثبت شرکت‌ها که به امضاء تمام سهامداران رسیده باشد.
۱- شرکت سهامی عام برای تامین سرمایه اقدام به پذیره‌نویسی عمومی می‌نماید، ولی شرکت سهامی خاص، حق مراجعه به عامه را ندارد.
۲- امکان صدور اوراق قرضه فقط برای شرکت سهامی عام وجود دارد.
۳- نقل و انتقال سهام در شرکت سهامی عام مشروط به موافقت سهامداران نیست، ولی در شرکت سهامی خاص چنین نقل و انتقالی می‌تواند منوط به موافقت مدیران یا مجامع شرکت باشد.
۴- سهام شرکت سهامی عام قابل عرضه در بازار بورس است، ولی شرکت سهامی خاص چنین اجازه‌ای ندارد.
۵- مدیران و سهامداران شرکت سهامی عام حداقل ۵ نفر و شرکت سهامی خاص حداقل ۳ نفر می‌باشند.
موارد انحلال شرکت سهامی به موجب ماده ۱۹۹ لایحه اصلاح قانون تجارت به شرح ذیل است:
۱- انتفاء موضوع شرکت: وقتی که شرکت برای انجام موضوع خاصی تشکیل شده باشد و آن را به پایان رساند یا انجام آن غیر ممکن شده باشد.
۲- انقضاء مدت شرکت: وقتی که شرکت برای مدت معینی تشکیل گردیده و آن مدت منقضی شده باشد مگر اینکه مدت قبل از انقضاء تمدید گردد.
۳- ورشکستگی شرکت
۴- در صورت تصمیم مجمع عمومی فوق العاده برای انحلال شرکت
۵- در صورت صدور حکم قطعی مبنی بر انحلال شرکت از سوی دادگاه
