شمارش مالیات در حضور ناصرالدین شاه

درآمد‌های حکومت در دوره قاجار از منابع گوناگونی تامین می‌شد که عبارت بودند از: مالیات‌ها، عواید گمرک، درآمد املاک شاهی (خالصجات)، عواید حاصل از دادن امتیازات به افراد و دولت‌های خارجی، درآمد تلگرافخانه، پستخانه، ضرابخانه و معادن. آنچه در نوشتار پیش‌رو مدنظر قرار گرفته درآمد‌های مالیاتی است.

به گزارش دنیای اقتصاد، حکومت قاجار برای اداره کشور چهار وزارتخانه اصلی داشت که عبارت بودند از: وزارت داخله، وزارت‌خارجه، وزارت جنگ و وزارت مالیه. این وزارتخانه‌ها را در آن زمان «دیوان» می‌خواندند.

اداره امور مالیاتی کشور زیرمجموعه وزارت مالیه بود و دیوان «استیفا» نام داشت. در این اداره «مستوفیان» و «وزیر بقایا» مشغول اداره امور مالیاتی بودند. مستوفی بزرگ‌ترین مامور مالیاتی یک ایالت بود که در مرکز حکومت (در آن زمان تهران مرکز حکومت بود) ادای وظیفه می‌کرد.

در آن دوره کشور ایران به چهار ایالت بزرگ آذربایجان، خراسان، فارس و کرمان تقسیم شده بود. در رأس امور مالی هر یک از این چهار ایالت یک مستوفی قرار داشت که در تهران مشغول به‌کار بود. هر یک از این مستوفیان چهار دفتر داشتند که درباره امور مالی ایالت مربوط به خودشان بود.

این چهار دفتر به شرح ذیل بودند:

۱- دفتر جزوجمع: در این دفتر نام ولایات، بلوک‌ها و دهات آن ایالت به ترتیب حروف نوشته می‌شد و میزان مالیات هریک از آن‌ها در مقابلشان ذکر می‌شد. در صورت تغییر در میزان مالیات هر ناحیه، به‌دلیل آبادانی آن یا خرابی و خسارت، مستوفی آن را در همین دفتر درج می‌کرد. این دفتر را به نام همان ایالت می‌خواندند؛ مثلا دفتر جزوجمع کرمان، این دفتر درواقع چندین ورقه کوچک جدا از هم را شامل می‌شد که به هر یک «فرد» می‌گفتند.

۲- دفتر بودجه: به این دفتر «دستورالعمل» نیز می‌گفتند. در این دفتر جدولی دارای چهار ستون وجود داشت. یک ستون به جمع یا درآمد آن ایالت اختصاص داشت. در این قسمت خلاصه دفتر جزوجمع آن ایالت نوشته می‌شد.

در ستون دوم، که ستون خرج بود، مصارف دائمی آن محل درج می‌شد. در ستون باقی مصارف اتفاقی نظیر مواجب قشونی یا حقوق افرادی که به دستور مقامات بالاتر در آن سال مواجب خود را از عایدات آن ایالت دریافت می‌کردند نوشته می‌شد. در ستون چهارم با عنوان «باقی تحت دستورالعمل» میزان مبلغی که پس از کسر مخارج آن ایالت از عواید آن باقی می‌ماند درج می‌گردید. این مبلغ باید به خزانه مرکزی فرستاده می‌شد.

۳- دفتر اوراجه: در این دفتر مصارف بیوتات سلطنتی و مخارج فوق‌العاده‌ای که از عواید ایالات پرداخت نمی‌شد و باید هزینه آن‌ها از خزانه مرکزی پرداخت شود، ثبت می‌شد.

۴- دفتر محاسبه: در پایان هر سال، پس از اتمام امور مالیات‌ستانی و جمع‌آوری عایدات آن سال و هزینه کردن آن‌ها برای مخارج آن ایالت، به حساب‌ها رسیدگی و آنچه باقی مانده بود به خزانه مرکزی ارسال می‌شد.

رسیدگی به حساب‌ها براساس اسناد و قبوض خرج انجام می‌شد و همگی در این دفتر ثبت می‌شد. تمام این دفاتر به خط «سیاق» نوشته می‌شد. این خط علائمی اختصاری را شامل می‌شد که از اعداد عربی اخذ شده بود. مستوفی هر ایالت باید کتابچه دستورالعمل (دفتر بودجه) ایالت خود را تنظیم کند و در اوایل سال به وزیر بقایا تحویل دهد تا به صحه شاه و صدراعظم برسد.

پس از آن یک نسخه از این کتابچه به حاکم آن ایالت داده می‌شد تا کار جمع‌آوری مالیات و دیگر عایدات آن ایالت و هزینه کردن آن‌ها در خرج آن ناحیه را مطابق کتابچه انجام دهد، و نسخه دیگر در دست مستوفی بود. از آنچه گفته شد آشکار می‌شود که در دوره قاجار ایالات کشور به‌صورت غیرمتمرکز اداره می‌شدند.

حکام، که در رأس تشکیلات اداری ایالات قرار می‌گرفتند، بالاترین مقام حکومتی آن مناطق محسوب می‌شدند. هر حاکمی وظیفه داشت تمام امور اداری، قضایی، مالی و... ایالت خود را اداره کند.

او، پس از اخذ مالیات و دیگر عایدات ایالت مربوط به خود، آن‌ها را صرف هزینه‌های آن منطقه می‌کرد و سرانجام باقی‌مانده آن‌ها را به خزانه مرکزی می‌فرستاد.

در صورتی که عایدات کفاف مخارج را نمی‌کرد از خزانه مرکزی مبلغی برای موازنه مخارج با عایدات به حاکم داده می‌شد.