کریم شیره‌ای و شیخ شیپور چه کسانی بودند؟

اجرای تئاتر و نمایش در تهران سابقه زیادی دارد. اولین نمایش‌ها با موضوع و مضامین مذهبی و اعتقادی در محل «تکیه دولت» برای مخاطبان خاص به روی صحنه رفت. اما در دوره ناصری هنر تئاتر دچار تغییر و تحول اساسی شد که شرح آن را به اختصار در ادامه می‌خوانید.

به گزارش همشهری، تئاتر ایرانی در دوره اسلامی پیوند عمیقی با تعزیه و واقعه عاشورا و کربلا و زندگی ائمه (ع) برقرار کرد و بیشتر فعالیت این حوزه در قالب تعزیه نمود پیدا کرد و از آنجا بود که بزرگترین نمایشخانه ایران تا به آن روز «تکیه دولت» نام گرفت.

در واقع از قرن ۱۹ به تدریج تئاتر سنتی ایران شکل و محتوای تئاتر مدرن اروپایی پیدا کرد. در حالی که نقالی‌های قرون نخستین اسلام بازنمایی اعمال قهرمانانه پهلوانان ملی ایرانی بود.

طبق اسناد موجود در کتاب طهران، ناصرالدین شاه دستور به اجرای تئاتر مدرن و تأسیس سالن نمایش در تهران داد هر چند پیش از آن تکیه دولت را برای اجرای تعزیه تأسیس کرده بود و آنجا بزرگترین صحنه نمایش در تاریخ ایران بود.

نخستین تالار نمایشی هم بعد از «تکیه دولت» که به سبک اروپایی ساخته شد، تالار مدرسه دارالفنون بود که توسط «مزین‌الدوله» نقاش‌باشی در بخش جنوبی این مدرسه ساخته شد.

همچنین تئاتر به مثابه تئاتر غربی از دوره ناصرالدین شاه به ایران آمد. پیش از سفر‌های ناصری به اروپا تنها یکسری نمایش‌های کوچه بازاری و تعزیه‌خوانی و روحوضی در کشور مطرح بود و افرادی، چون «شیخ شیپور»، کرنا و «کریم شیره ای» تئاتر‌های بداهه اجرا می‌کردند، اما با رفتن ناصرالدین شاه به فرنگ و دیدن مظاهر پر تجمل اپرا‌ها و سالن‌های نمایش وضع در ایران هم فرق کرد.

سالن تئاتر مدرسه دارالفنون، دارای سکوی کوچک و صحن ویژه برای شاه و درباریان بود، نخستین نمایشنامه‌ای هم که در تماشاخانه دارالفنون به نمایش درآمد «گزارش مردم‌گریز» اثر «مولیر» بود که گروهی از اروپاییان ساکن تهران آن را بازی کردند.

اما نخستین تئاتر عمومی و مردمی در طهران به نام «تئاتر ملی» در خیابان لاله‌زار در طبقه بالای چاپخانه فاروس ساخته شد که گنجایش بیش از ۳۰ نفر تماشاگر را داشت. آن زمان «چاپخانه فاروس» نمایشنامه‌های بسیاری را منتشر می‌کرد که در تئاتر ملی به اجرا درمی‌آمد.

بدین‌ترتیب اندیشه نمایش یا بازی زنده یا «تئاتر روحوضی» که در پارک‌ها، خانه‌ها یا در دربار که به شکل ویژه یا عمومی به اجرا رسیده بود با اندیشه داشتن تئاتری بسته برای تمام فصول، اما با همان هدف و خواست، برای تأمین نیاز مردم کوچه و بازار در تئاتر ملی اجرا می‌شد. این نخستین تئاتر عمومی و مردمی‌ای بود که همه شهروندان می‌توانستند برای تماشا با تهیه بلیت به آنجا وارد شوند.

مدیریت و سرپرستی این تئاتر را شخصی به نام «عبدالکریم محق‌الدوله» که از افراد تحصیلکرده آن ایام بود، برعهده داشت. تئاتر ملی هر ۱۵ روز یک‌بار یک نمایش داشت.

نخستین نمایشی که در این تئاتر اجرا شد، نمایشنامه کمدی «گوگول» به نام «بازرس» بود. این نمایشنامه را «نادرمیرزا» عضو جوان وزارت خارجه ایران از زبان روسی به فارسی ترجمه کرده بود که موفقیت زیادی به دست آورد. این نمایشنامه اوضاع و احوال اجتماعی مردم راغ در زمان نیکلای اول در روسیه مجسم می‌کرد.