«بهشت ها» و «جهنم های» اخذ وام بانکی

فرارو-محمد مهدی حاتمی؛ ساز و کار اعطای وام و تسهیلات در بانک‌ها مشخص است و این موضوع، یکی از ارکان اقتصاد مدرن در جهان است: بانک پول را از مردم عادی می‌گیرد، آن را در قالب تسهیلات بانکی به کسانی که متقاضی دریافت وام هستند پرداخت می‌کند و در این میان، سودی هم به سپرده گذاران (مردم عادی) که پول شان را در بانک به ودیعه گذاشته اند، پرداخت می‌کند. خودِ بانک هم کارمزدی به جیب می‌زند که در واقع، سود «نظام بانکداری» در آن نهفته است.

به گزارش فرارو؛ اما ظاهراً همین کارکرد ساده، که می‌تواند اقتصاد‌ها را توسعه بدهد، در ایران به شکلی وارونه کار می‌کند و موجب بروز مشکلات متعدد اقتصادی شده است. اما چرا چنین است و آیا راه حلی برای این موضوع وجود دارد؟

«ترازنامه های» ناتراز
نکته اصلی مشکل کژکارکردی بانک‌ها در ایران، در «ترازنامه بانکی» نهفته است. ترازنامه (Balance sheet) در واقع نشان دهنده میزان «بدهی ها» در مقابل «مطالبات» است. مثلاً، اگر شما ترازنامه مالی میان خودتان و دوست تان را بنویسید، در نهایت معلوم خواهد شد که چه کسی به دیگری بدهکار است و اینکه میزان این بدهی چقدر است.

ترازنامه بانکی هم همین کارکرد را دارد و در ساده‌ترین حالت، متشکل از دو ستون «دارایی ها» در مقابل «بدهی ها» است. ستون «دارایی ها»، نشان می‌دهد که یک بانک در واقع چقدر پول دارد (چقدر پول در این بانک جمع شده است).

با این همه، باید توجه داشته باشیم که تمام وام‌هایی که مردم از بانک گرفته اند هم در واقع در ستون «دارایی‌های» بانک نوشته می‌شود، چرا که بانک در واقع به مردم پول قرض داده و فرض بر این است که هر ماه اقساط این وام‌ها را دریافت می‌کند.

در مقابل، در ستون «بدهی ها»، بانک باید سود حاصل از سپرده گذاری مردم را بنویسد. شما در مقابل سپرده گذاری در بانک، انتظار دارید روزانه یا ماهانه سودی دریافت کنید و به همین دلیل، بانک در واقع به شما بدهکار است و بدهی اش را هم ماهانه در قالب سود به شما پرداخت می‌کند.

اما علاوه بر این، بانک به سهامداران خود هم بدهکار است. این سهامداران، سهام بانک را از بازار سرمایه خریداری کرده اند و البته ممکن است در بدوِ تاسیس بانک، در تامین بخشی از سرمایه اولیه مورد نیاز برای آغاز به کارِ آن هم مشارکت کرده باشند.

آیا بانک از وام دادن سود می‌کند؟
به طور کلی، نرخ سود با توجه به «نرخ بهره» در اقتصاد تعیین می‌شود. «نرخ بهره» (Interest rate) یکی از اصلی‌ترین مفاهیم در اقتصاد بانکداری مدرن است، اما دست کم با همین بیان، چندان در فضای عمومیِ ایران جا نیفتاده و دلیل این موضوع هم، کژکارکردِ نهاد «بانک مرکزی» در ایران است.

منظور از «نرخ بهره» به بیان ساده این است: من امروز پولی به شما قرض می‌دهم، اما از آنجا که اولا از آسایش خودم کاسته ام تا به شما آسایش بدهم و ثانیا ممکن است ارزش پول من در گذر زمان کاهش پیدا کند، شما باید علاوه بر بازگرداندن اصل پول، «بهره» این پول را هم به من بدهید. این همان «نرخ بهره» است.

در ایران که نرخ تورم در نیم قرن گذشته کمابیش دو رقمی بوده، «نرخ بهره «هم باید دو رقمی باشد تا قرض دهنده (بانک) انگیزه کافی برای قرض‌دادن (اعطای وام) داشته باشد. اما نرخ تورم گاهی در ایران آن قدر اوج می‌گیرد که عملا بانک ضرر می‌کند و وام گیرنده، در هر حالت نفع می‌برد.

به همین دلیل، بانک‌های ایرانی در اعطای وام سخت گیری می‌کنند و روش‌هایی را به کار می‌برند که سودشان تضمین شود: باید پول را چند ماه قبل از اخذ وام در حساب بلوکه کنید؛ چند نفر ضامن با حقوق دولتی بیاورید؛ سند ملک گرو بگذارید و....

لطفاً از ما «وام» بگیرید!
اما اوضاع در بسیاری از کشور‌های جهان، دقیقاً بر عکسِ این است، در حالی که شاید باور این موضوع برای شهروندان ایرانی دشوار باشد. در واقع، در بسیاری از کشور‌های جهان، بانک‌ها به شما التماس می‌کنند که از آن‌ها وام بگیرید، چرا که کارشان در واقع همین است!

در ایران که نرخ تورم بسیار بالا است، «وام گیرنده» برنده است، چرا که ارزش پولی که در آینده به بانک پس می‌دهد، کمتر از ارزش پولی است که امروز قرض کرده است. از آن سو، در کشور‌هایی که نرخ تورم در آن‌ها بسیار پایین است (مثلا ژاپن، آلمان و فرانسه) کسی انگیزه ندارد که پولش را در بانک به ودیعه بگذارد تا مثلا سالانه ۳ درصد سود بگیرد.

این در حالی است که در برخی کشورها، نرخ سود سپرده گذاری بانکی در عمل حتی منفی است، به این معنی که بانک نه فقط در مقابل سپرده شما به شما سود نمی‌دهد، که از شما بابت انجام عملیات بانکی کارمزد هم می‌گیرد.

به این ترتیب، انگیزه سپرده گذاری پول در بانک کاهش پیدا می‌کند و وقتی سپرده‌ای وجود نداشته باشد، بانک نمی‌تواند وام زیادی هم به متقاضیان بدهد. از آن سو، بانک ترجیح می‌دهد مشتریان جدید را ترغیب به اخذ وام کند تا دست کم به صورت سالانه از آن‌ها بابت وامِ پرداخت شده سود بگیرد. به این ترتیب، بانک کارمندانی دارد که دوره می‌گردند و به صاحبان کسب و کار پیشنهاد دریافت وام می‌دهند، دقیقا برعکس ایران.

بهشت‌های «وام» در دنیا
اما بانک‌های کشور‌های مختلف چه میزان وام می‌دهند و بابت این وام چقدر سود دریافت می‌کنند؟ قاعده کلی این است که هر چه نرخ تورم در یک کشور بالاتر باشد، نرخ سود (یا با تقریب، نرخ بهره) وام هم بالاتر است. بر این اساس، کشور‌هایی مانند ونزوئلا، آرژانتین، ایران و ترکیه، سرآمد کشور‌هایی هستند که بالاترین نرخ سود وام بانکی و بالاترین نرخ سود سپرده گذاری بانکی را دارند.

داده‌های سال ۲۰۲۰ میلادی موسسه «تریدینگ اکونومیکس» نشان می‌دهند که ماداگاسکار با نرخ بهره وام در حد ۴۹ درصد، بالاترین نرخ بهره را دریافت می‌کند. ایران هم با نرخ بهره ۲۲ درصد، یکی از بالاترین نرخ‌های بهره وام در جهان را داشته است. با این همه، حتی با در نظر گرفتن نرخ تورم رسمی در ایران در این بازه زمانی (بین ۳۰ تا ۴۵ درصد) اخذ وام از بانک عملا به سود وام گیرنده تمام شده است.

اخذ وام در ترکیه، اما حتی بیش از ایران به نفع وام گیرنده بوده است. بر اساس این داده ها، نرخ بهره وام در ترکیه در سال ۲۰۲۰ میلادی معادل ۱۸.۵ درصد بوده و این در حالی است که نرخ تورم گزارش شده در این کشور، معادل حدود ۱۲ درصد بوده است.

با این همه، در برخی کشور‌های توسعه یافته اروپایی و آسیایی نرخ بهره وام بانکی بسیار پایین است. به عنوان نمونه، این نرخ در کره جنوبی حدود ۲.۸ درصد، در سوئیس حدود ۲.۶ درصد و در بریتانیا حدود ۰.۵ درصد است.

به این ترتیب، وام گرفتن در این کشور‌ها در واقع مجانی تمام می‌شود. با این همه، باید این واقعیت را هم در نظر گرفت که نرخ سود سپرده‌های بانکی هم در این کشور‌ها به همین اندازه پایین است. به این ترتیب، درخواست کننده وام باید توجیه مناسبی برای دریافت وام داشته باشد تا بتواند بانک را قانع کند که به او وام بدهد.