فرارو- چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادر کننده به محال علیه (محلی که پول در آن قرار دارد که در حال حاظر منظور بانک است) دستور می‌دهد تا همه یا بخشی از پولی که نزدش است را به دارنده چک بپردازد در واقع چک به معنی برگه تاریخ دار و دارای ارزش مالی است که معمولاً برای خرید در زمان حال و پرداخت در زمان آینده استفاده می‌شود.
از آن جایی که این روز‌ها استفاده از چک بانکی در معاملات بسیار رایج شده است پس هر شخص حتی اگر خودش دسته چک نداشته باشد باید قوانین مربوط به آن را بداند، چون ممکن است در معامله‌ای مجبور شوید از کسی چک دریافت کنید لذا لازم است بدانید آیا چکی که دریافت کرده اید درست تنظیم شده است یا نه.
در این نوشتار قصد داریم نحوه تنظیم صحیح چک را مورد بررسی قرار دهیم، اما قبل از آن لازم است ارکان چک را بشناسیم.
برای صادر کردن هر چک باید سه رکن به شرح ذیل وجود داشته باشد بنابراین ارکان چک عبارتند از:
۱- صادر کننده چک: منظور از صادر کننده در واقع صاحب حساب است که باید ورق چک را تکمیل و امضا کند و در اختیار دارنده چک قرار دهد.
۲- دارنده چک: کسی است که چک در وجه او صادر شده است چک می‌تواند در وجه شخص معینی صادر شود همچنین کسی که چک با پشت نویسی یا وراثت، به او منتقل شده است هم دارنده چک محسوب می‌شود.
۳- مُحال علیه: در اسناد تجاری، مُحل به معنای پول است چک بی محل هم یعنی چکی که پول در حساب آن وجود ندارد بنابراین محال علیه به معنی محلی است که پول در آن جا وجود دارد و نگهداری می‌شود. محال علیه در چک صرفاً بانک است؛ بنابراین چک سند تجاری است که به موجب آن صادر کننده به محال علیه (بانک) دستور می‌دهد تا وجه مندرج در چک را در تاریخ معین شده به دارنده آن بپردازد.
برای تنظیم چک چه نکاتی را باید رعایت کرد؟
۱- هنگام نوشتن متن چک سعی کنید خودتان و با قلم خودتان متن چک را بنویسید حتی اگرطرف مقابل مورد اعتماد شما باشد هرگز اجازه ندهید دیگران متن چک را بنویسند یکی از اشتباهات رایج در نگارش چک این است که قسمتی از متن چک را به طرف مقابل می‌سپاریم تا بنویسد.
به عنوان مثال مبلغ و امضا را می‌زنید، اما تاریخ‌ها را می‌دهید به کسی که چک در وجه او صادر شده است بنویسد یا مبلغ چک و تاریخ‌ها را آن شخص نوشته و شما فقط آن را امضا می‌کنید به این نکته توجه داشته باشید که در این صورت بعد‌ها این شخص باز هم می‌تواند چک را دستکاری کند و شما نمی‌توانید ثابت کنید که بعداً این کار را کرده، چون اطلاعات دیگر چک هم به دست او نوشته شده است اگر هم بتوانید ثابت کنید کار بسیار سختی در پیش دارید.
۲- هرگز در هنگام نگارش چک، خودکارتان را عوض نکنید (حتی دو خودکار همرنگ). چرا که جاعل بعداً می‌تواند ادعا کند که خودکار سومی هم در کار بوده است. گاهی دیده می‌شود کلاهبرداران مخصوصاً خودکار تمام شده‌ای را به شما می‌دهند که به سرعت جوهرش تمام شده و مجبور شوید قسمتی از متن چک را با خودکاری دیگر بنویسید.
۳- سعی کنید هر وقت که خواستید از کسی چک دریافت کنید حتماً به بانک بروید و تقاضای استعلام از حساب صاحب چک را کنید و اگر مطمئن شدید که سابقه چک برگشتی ندارد، با او معامله کنید. برای انجام این کار بهتر است در ساعات اداری معاملات خود را انجام دهید، چون اگر به بعد از ظهر موکول کنید دیگر بانکی پاسخگوی شما نخواهد بود و نمی‌توانید استعلام حساب شخص را مشاهده کنید.
لازم به ذکر است که این کار به طور سیستماتیک صورت نمی‌گیرد و به سلیقه کارمند و رئیس شعبه بستگی دارد. چرا که یکی از وظایف بانک‌ها رسم رازداری و امانتداری در قبال مشتریان است؛ چه جنبه مثبت چه جنبه منفی، پس ممکن است در این زمینه بانک با شما همکاری نکند.
۴- هیچ‌گاه چک را بدون درج مبلغ به کسی تحویل ندهید. چون وقتی چک سفید امضاء را به شخصی می‌دهید به این معناست که به او این حق را داده‌اید که هر مبلغی خواست بر روی آن درج کند.
۵- در صورتی که چک پشت نویسی و یا قلم خوردگی ندارد روی چک به صورت مشخص بنویسید فاقد قلم خوردگی و پشت نویسی در صورتی که مجبور شدید توضیحی در پشت چک بنویسید، حتماً بعد از امضاء کردن دور آن توضیح و امضاء خود را با ضربدر ببندید و برای اطمینان بیشتر روی آن را چسب نواری بچسبانید.
۶- در هر بخش چک که با دست چیزی می‌نویسید، جای خالی نگذارید و جا‌های خالی را با خطوط ممتد ببندید و یا با ضربدر‌های مشخص این کار را انجام دهید. مثلاً در کادر پایین چک که مبلغ چک را به عدد می‌نویسید، جای خالی جلوی آن را با خط ممتد پر کنید تا نتوان جلوی آن عدد دیگری اضافه نمود. این کار را برای نام دارنده چک و مبلغ به حروف و تاریخ نیز تکرار نمائید.
۷- حتماً شماره چک‌های خود را در جایی یادداشت کنید و در دسترس داشته باشید تا در صورت سرقت دسته چک بتوانید جلوی سوء استفاده از آن را بگیرید. همچنین در صورت امکان از چک‌هایی که صادر می‌کنید یک نسخه کپی تهیه نمائید.
۸- به هیچ عنوان چک را برای تعویض و اصلاح آن در اختیار صادر کننده چک قرار ندهید به دلیل اینکه می‌تواند ادعا کند که وجه چک را به شما پرداخت کرده و چک را گرفته است.
حال که با ارکان چک آشنا شدیم و نکات کلی در خصوص چک را بیان کردیم لازم است در این بخش نحوه صحیح نوشتن چک را مورد بررسی قرار دهیم.
همان طور که می‌دانید چک دارای بخش‌هایی همچون شماره حساب جاری، گیرنده چک، تاریخ پرداخت، مبلغ چک و امضای صاحب حساب و شماره مسلسل چک (شماره‌ای بدون تکرار و مجزا برای هر برگ چک، که در زمان چاپ چک روی آن ثبت می‌گردد) است برای پر کردن قسمت‌های خالی چک باید به روش زیر عمل کنید.
تاریخ چک
یکی از مهم‌ترین قسمت‌های چک تاریخ آن است همان طور که می‌دانید بانک‌ها از پرداخت چک بدون تاریخ خودداری می‌کنند، چون بانک موظف شده است وجه چک را در تاریخ معین به دارنده آن پرداخت کند.
برای درج تاریخ باید تاریخ را هم به عدد و هم به حروف بنویسید. بهتر است پس از نوشتن تاریخ روی آن قسمت را چسب نواری بزنید، تا امکان تغییر تاریخ وجود نداشته باشد.
هنگام رد و بدل شدن چک در قراردادها، اگر تاریخ چک شما با تاریخ تحریر قرارداد یکی باشد، می‌توانید آن را به صورت کیفری دنبال کنید، ولی اگر تاریخ بعد از تاریخ قرارداد باشد، چک شما وعده دار و حقوقی است.
مبلغ چک
در قسمت مبلغ چک، ابتدا باید مبلغ را به حروف بنویسید. در این قسمت مبلغ را هم به ریال و هم به تومان بنویسید. در قسمت پایین سمت چپ چک کادری قرار دارد که باید مبلغ چک را به عدد و در واحد ریال در آن بنویسید.
در داخل کادر مستطیل که باید مبلغ به عدد نوشته شود سعی کنید از سمت چپ با کمترین فاصله به حرف «ر» در کلمه «ریال» شروع به نوشتن کرده و پس از نوشتن مبلغ از جلوی آن تا انتهای مستطیل خط تیره بکشید. پس از نوشتن عدد مورد نظر، برای جلوگیری از زیاد نمودن رقم، چسب نواری روی مبلغ چسبانیده شود.
یک نکته مهم که صادر کننده چک لازم است رعایت کند تا از برگشت خوردن چک جلوگیری شود این است که حتماً مبلغ چک را یک روز قبل از موعد آن در بانک تأمین کنید. چنانچه در تأمین وجه چک در موعد مقرر دچار مشکلی شدید حتماً با دارنده چک هماهنگی کرده و به او اطلاع دهید و از او درخواست مهلت نمایید تا با برگشت خوردن چک و بد حسابی مواجه نشوید.
نام گیرنده چک
در این قسمت باید نام فردی که می‌تواند وجه چک را در تاریخ مشخص شده دریافت کند را بنویسید. اگر در وجه فردی مشخص باشد فقط همان شخص می‌تواند آن را وصول کند یعنی اگر چنین چکی مفقود شود یا به سرقت برود، قابل نقد شدن نیست. ولی چکی که در وجه حامل صادر شده باشد، بعد از پشت نویسی توسط هر شخصی قابل نقد شدن است حتی شخصی که چک را از روی زمین پیدا کرده باشد.
چک‌های در وجه حامل گاهی چندین دست می‌گردند تا در تاریخ سر رسید چک به بانک می‌روند و معمولاً توسط شخص ناشناسی نقد می‌شوند؛ بنابراین لازم است که در مورد چک‌هایی که در وجه حامل هستند، دقت و محکم کاری بیشتری انجام دهیم؛ بنابراین بهتر است در قسمت نام گیرنده از نوشتن عبارت در وجه حامل خودداری کنید.
اگر در معاملات چکی را گرفتید که در وجه حامل است و کسی که از او چک را گرفته اید آن را صادر ننموده است، حتماً شماره آن شخص و نام وی را پشت چک بنویسید تا بعداً در صورت لزوم قابل پیگیری باشد.
امضاء صاحب حساب
امضاء صادر کننده چک باید ذیل چک درج شده باشد بنابراین صدور چک بدون امضاء اعتبار ندارد.
در انتخاب امضاء برای چک سعی کنید از امضاء ساده که به راحتی قابل جعل باشد خودداری کنید و زیر امضاء نام و نام خانوادگی را به همراه تاریخ با خط خود قید کنید به دلیل اینکه اگر دست خط شما در کنار امضاء باشد امکان جعل امضاء کمتر می‌شود.
از نمونه امضاء خود در قسمت ته چک و برگه و جلد دسته چک خودداری کنید تا چنانچه چک یا دسته چک مفقود شد یا مورد دستبرد قرار گرفت جعل نمونه امضاء صورت نگیرد. همچنین به هیچ وجه چک را قبل از نوشتن امضاء نکنید.
بعضی از چک‌ها دو امضاء بوده و یا با مهر پرداخت می‌شوند، خیلی از مواقع صادر کننده چک بانکی به قصد پرداخت نکردن یا تاخیر در پرداخت چک، این موضوع را عمدا از شما پنهان نموده و چک را با یک امضاء یا بدون مهر تحویلتان می‌دهد.
از آن جایی که مسلما این چک نقد نخواهد شد در صورت شکایت شما و سیر مراحل وقت گیر و طولانی حقوقی دست آخر با بیان بهانه‌های مختلف، زمان زیادی را از شما تلف نموده است. در این‌گونه مواقع از فرد بخواهید در چک قید کند که این چک دو امضاء نبوده و نیاز به مهر ندارد. در این صورت می‌توان از وی به جرم کلاه برداری شکایت نمود.
